Η νεαρή σοβιετική δημοκρατία από την αρχή της ύπαρξής της αναμετρήθηκε με το μεγάλο ζήτημα της οικοδόμησης του σοσιαλισμού. Κοινή συνισταμένη για τις χώρες που αποτέλεσαν την ΕΣΣΔ ήταν η τσαρική εκμετάλλευσή. Στην τσαρική Ρωσία λίγα χρόνια πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση τα 4/5 των παιδιών και των εφήβων δεν μπορούσαν να φοιτήσουν ούτε στο δημοτικό. Η παιδεία ήταν προνόμιο σχεδόν αποκλειστικά της αστικής τάξης, των κουλάκων και των ευγενών.

Εξ’ αρχής η ηγεσία των μπολσεβίκων έθεσε καθήκοντα τα οποία αποτελούσαν όρους για την οικοδόμηση της νέας κοινωνίας. Πρώτον να μάθει γράμματα όλος ο πληθυσμός. Δεύτερον την πλατιά μετάδοση στον λαό των κεκτημένων αγαθών του πολιτισμού (κάτι που ο τσαρισμός δεν ικανοποιούσε). Τρίτoν την πολιτιστική – διαφωτιστική δουλειά στις μάζες.

Η αντίληψη της ηγεσίας για την σοσιαλιστική οικοδόμηση ήταν πως οι μάζες έπρεπε να την δεχτούν σαν δική τους υπόθεση.

«Οι συνήθειες του καπιταλιστικού καθεστώτος είναι πολύ ισχυρές, το να αναδιαπαιδαγωγήσεις το λαό που διαπαιδαγωγήθηκε επί αιώνες μέσα σ΄αυτές τις συνθήκες είναι ένα έργο δύσκολο και απαιτεί πολύ καιρό».

V Πανρωσικό συνέδριο των Σοβιέτ των εργατών, αγροτών, στρατιωτών και κόκκινων στρατιωτών βουλευτών, 4 – 10 Ιούλη 1918

«Μα ύστερα, πίσω από τη μεγάλη πολιτική επανάσταση έρχεται ένα άλλο καθήκον, που πρέπει να κατανοηθεί: η επανάσταση αυτή πρέπει να αφομοιωθεί, να πραγματοποιηθεί… αυτός ο πολιτικός μετασχηματισμός πρέπει να αφομοιωθεί, για να αποκτήσουμε ένα άλλο πολιτισμένο οικονομικό επίπεδο… Η δουλειά αυτή δεν μπορεί να γίνει με τους ρυθμούς, με την ταχύτητα και με τους όρους που γινόταν η πολεμική δουλειά».

ΙΧ Πανρωσικό συνέδριο των Σοβιέτ, 23 – 28 Δεκέμβρη 1921

Η πολιτική αντιμετώπιση του πολιτισμού από το κόμμα

Μετά την νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης το μπολσεβίκικο κόμμα έθεσε το καθήκον της πολιτιστικής επανάστασης. Για πρώτη φορά στην ιστορία, ένα κράτος επιχειρεί μια τέτοια τιτάνια προσπάθεια για να φέρει τις λαϊκές μάζες σε μια ουσιαστική επαφή με τα αγαθά της κουλτούρας. Για τον Λένιν και πολλούς ακόμα, από την μορφωτική ανάπτυξη των μαζών εξαρτιόταν η δυνατότητα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Επίμαχο ζήτημα αποτέλεσε η νέα προλεταριακή κουλτούρα. Είναι γεγονός πως πολλοί από τους εκπροσώπους της παλιάς κουλτούρας κράτησαν αρχικά αρνητική στάση απέναντι στο νεαρό καθεστώς. Φόβος τους αποτελούσε το ενδεχόμενο “χάος” και η άρνηση της ίδιας της κουλτούρας που μπορεί να έφερναν “εξτρεμιστικές” δυνάμεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η στάση του Γκόρκι όπου τους πρώτους μήνες μετά την επανάσταση κράτησε στάση αντιπολίτευσης.

Διαμορφώνονται δύο τάσεις – απόψεις απέναντι στο ζήτημα της κουλτούρας:

Η πρώτη αφορούσε την την ηγεσία του κόμματος. Ο Λένιν στο σχέδιο απόφασης για την Πρόλετκουλτ, τον Οκτώβρη του 1920 λέει:

«Ο μαρξισμός κατέκτησε την κοσμοϊστορική σημασία του σαν ιδεολογία του επαναστατικού προλεταριάτου χάρη στο ότι κάθε άλλο παρά απέβαλε τις πολυτιμότατες κατακτήσεις της αστικής εποχής, αλλά απεναντίας αφομοίωσε και μετέπλασε ότι το πολύτιμο υπήρχε στην πάνω από δύο χιλιετίες ανάπτυξη της ανθρώπινης σκέψης και κουλτούρας. Μόνο η παραπέρα εργασία σε αυτή τη βάση και προς αυτή την κατεύθυνση, διαπνεόμενοι από την πρακτική πείρα της δικτατορίας του προλεταριάτου, του έσχατου αγώνα του ενάντια σε κάθε εκμετάλλευση, μπορεί να θεωρηθεί σαν ανάπτυξη μιας πραγματικά προλεταριακής κουλτούρας».

Η δεύτερη αφορούσε καλλιτέχνες οι οποίοι στην πλειοψηφία τους σταθήκανε στο πλάι της επανάστασης κατά τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, ήταν καλλιτέχνες της Προλετκούλτ, από το ρεύμα του φουτουρισμού και γενικότερα καλλιτέχνες από “αριστερά” καλλιτεχνικά ρεύματα. Παρότι και μεταξύ αυτών των ρευμάτων υπήρχε αντιπαράθεση, είχαν μια κοινή συνισταμένη αυτή της ανάγκης απόρριψης της παλιάς κουλτούρας ως ταξικά φορτισμένης από την αστική τάξη και δημιουργία μιας νέας, της Προλεταριακής κουλτούρας. Θεωρούν πως η οικοδόμηση του σοσιαλιστικού πολιτισμού θα γίνει σε παρθένο έδαφος από καινούργιες μόνο δυνάμεις και χωρίς καμία επαφή με την παλιά κουλτούρα η οποία θα μόλυνε τον καινούργιο πολιτισμό. Από την ηγεσία των μπολσεβίκων και από πολλούς καλλιτέχνες οι απόψεις αυτές θεωρήθηκαν μηδενιστικές.

Τα βασικά επιτεύγματα

Ανάμεσα στα πρώτα διατάγματα της σοβιετικής κυβέρνησης ήταν αυτά της αναδιοργάνωσης στον τομέα της Τέχνης. Τα πρώτα χρόνια εθνικοποιήθηκαν και έγιναν κοινωνική ιδιοκτησία οι καλλιτεχνικές σχολές, τα μουσεία και οι μεγάλοι χώροι παραγωγής και διανομής της τέχνης. Στο επίκεντρο της τέχνης ήταν πλέον ο εργαζόμενος λαός και η πάλη του για την νέα κοινωνία

Στο σύνταγμα της ΕΣΣΔ (άρθρο 126) δίνεται το δικαίωμα στους πολίτες να συμμετέχουν σε κοινωνικές οργανώσεις και οργανώσεις των εργαζομένων. Οι οργανώσεις αυτές είναι κοινωνικές οργανώσεις ιατρών, επιστημόνων και τεχνικών, συγγραφέων, ζωγράφων, συνθετών, αρχιτεκτόνων, θεάτρου και αθλητικές οργανώσεις  που συμβάλλουν στη σύσφιξη των σχέσεων των ανθρώπων της ΕΣΣΔ, προσφέροντας βοήθεια στο κράτος.

Το πρώτο διάταγμα της Σοβιετικής κυβέρνησης, σχετικά με τη μουσική φέρει την υπογραφή του Λένιν (12/7/1918), που έθεσε στην διάθεση του λαού την επαγγελματική μουσική εκπαίδευση. Μετά το 1920 δημιουργούνται οι πρώτες κρατικές ορχήστρες. Στην ΕΣΣΔ λειτουργούν 100 φιλαρμονικές,  32 κρατικά θέατρα όπερας και μπαλέτου και 24 θέατρα μουσικής κωμωδίας και οπερέτας.

Άνθηση παρουσιάζει η μουσική εκπαίδευση που γίνεται παράλληλα με την γενική σχολική μόρφωση σε πόλεις και χωριά. Το 1956 στην ΕΣΣΔ λειτουργούσαν πάνω από 900 επτατάξια μουσικά σχολεία, 19 δεκατάξια, 120 μουσικά ιδρύματα, 21 ωδεία και 2 ανώτατα μουσικά ιδρύματα τύπου ωδεία.

Διαμορφώθηκε λοιπόν ένα κοινό ικανό να κατανοεί την συμφωνική μουσική και ένα άρτια εκπαιδευμένο και μορφωμένο δυναμικό μουσικών που κατάφερε, σε συνθήκες άμιλας και όχι ανταγωνισμού, να καταξιωθεί σε διεθνές επίπεδο.

Μετά την Οκτωβριανή επανάσταση με διάταγμα του “Συμβουλίου των επιτροπών του λαού”, στις 22/11/1917, το θέατρο περνάει στην δικαιοδοσία της Κρατικής επιτροπής παιδείας (Λαϊκό επιτροπάτο παιδείας). Στις 26/8/1919 δημοσιεύτηκε διάταγμα, με υπογραφή του Λένιν, “Για την συνένωση του θεάτρου” όπου αναγγελλόταν η εθνικοποίηση του θεάτρου. Για να πλησιάσει η τέχνη προς τον νέο θεατή έδιναν παραστάσεις σε εργατικές συνοικίες, στους στρατιώτες του κόκκινου στρατού, σε διάφορα μέτωπα του εμφυλίου.

Στην Πανρωσική Ολυμπιάδα τέχνης του 1924 που έγινε στην Μόσχα, ανέβηκαν 17 θέατρα των λαών της ΕΣΣΔ. Το 1956 στην ΕΣΣΔ λειτουργούσαν πάνω από 500 θέατρα και έδιναν παραστάσεις σε 39 γλώσσες. Σημαντικές ήταν οι πρωτοποριακές μέθοδοι του Μέγιερχολντ καθώς επίσης και η συμβολή του Κονσταντίν Στανισλάφσκι, του οποίου το ομώνυμο «Σύστημα» προσδιόρισε τις μεθόδους υποκριτικής παγκοσμίως έως και σήμερα.

Όσον αφορά το χορό, το μπαλέτο εξελίχθηκε από τέχνη της αυλής σε τέχνη προσβάσιμη στο λαό. Η Αγκριπίνα Βαγκάνοβα, το 1934, εκδίδει μια από τις βασικές μεθόδους εκπαίδευσης του κλασσικου μπαλέτου.

Σε ότι αφορά την ανάπτυξη του κινηματογράφου, στα τέλη του 19ου αιώνα οι Ρώσοι επιστήμονες συνέβαλαν στην εφεύρεση της κινηματογραφικής εγγραφής. Μετά την επανάσταση, με διάταγμα του Συμβουλίου των Επιτρόπων του Λαού, στις 17 Αυγούστου 1919, εθνικοποιήθηκαν οι βιομηχανίες παραγωγής ταινιών, τα γραφεία εμπορείου ταινιών και τα κινηματοθέατρα.

Την περίοδο 1923 – 1928 η παραγωγή κινηματογραφικών ταινιών αυξήθηκε 6 φορές και ο αριθμός των κινηματοθεάτρων πάνω από 8. Στα 1930 τα κινηματοθέατρα της ΕΣΣΔ εξυπηρετούσαν 300 εκατομμύρια θεατές τον χρόνο.

Το 1920 – 1930 άρχισε η ανέγερση τεράστιων κινηματογραφικών στούντιο στην Μόσχα, στο Κίεβο και σε άλλες πόλεις. Επίσης ιδρύονται επιχειρήσεις για την παραγωγή υλικού και εξαρτημάτων.

Το 1929 – 1939 ο αριθμός μηχανημάτων προβολής στις αγροτικές περιοχές έφτασε στις 20.000 (αυξήθηκε 20 φορές). Το 1940 ο συνολικός αριθμός εισιτηρίων στον κινηματογράφο έφτασε το 1 δισ.

Στις εικαστικές τέχνες αναπτύχθηκε η τέχνη της μνημειακής προπαγάνδας, το πλακάτ. Γεννήθηκε η τέχνη του φωτομοντάζ, του βιομηχανικού σχεδίου, των γραφικών τεχνών.

Σχετικά με την αρχιτεκτονική, τα πέντε πρώτα χρόνια μετά την Οκτωβριανή άρχισε η πλατιά οικοδόμηση βιομηχανιών. Συνολικά χτίστηκαν 1500 εργοστάσια, ορυχεία κτλ. Το 1933 – 1940 χτίστηκαν 24.103 σχολεία καθώς επίσης 231.000 βρεφοκομικοί σταθμοί. Τα βασικά ζητήματα που απασχόλησαν την νεαρή σοβιετική ένωση τα πρώτα χρόνια της οικοδόμησης ήταν η ανάγκη εξοικονόμησης υλικών και ειδικά μετάλλου, η τυποποίηση των βιομηχανικών έργων και η λειτουργικότητα των αρχιτεκτονικών κατασκευών.

Στον τομέα της φωτογραφίας, ο Λένιν δηλώνει: «Η Ιστορία γράφεται πολύ καλά μέσα από το φακό!». Σε αυτά τα πλαίσια, πληθώρα επαγγελματιών κι ερασιτεχνών αποτυπώνουν τα μεγάλα έργα και τα πρόσωπα  της ΕΣΣΔ (πολιτικούς, συγγραφείς, επιστήμονες αλλά και εργάτες, αγρότες κλπ). Δημιουργούνται μαζικές επιτροπές ερασιτεχνών και επαγγελματιών φωτογράφων. Ο Αλεξαντρ Ροντσένκο πειραματίζεται με τις νέες φόρμες.

Οι βάσεις της σοβιετικής λογοτεχνίας μπήκαν στην περίοδο μετά την νίκη της Οκτωβριανής επανάστασης και του εμφυλίου πολέμου (1917 – 1920). Κύρια ήταν τα έργα των Γκόρκι, Σεραφίμοβιτς, Μπέντνι, Μαγιακόφσκι.

Κύριο επίτευγμα αποτέλεσε αυτό που ο Γκόρκι τόνισε στο πρώτο συνέδριο των σοβιετικών συγγραφέων το 1934, πως η σοβιετική λογοτεχνία δεν είναι μόνο ρωσική, αλλά πανενωσιακή λογοτεχνία. Στο κέντρο της προσοχής στη σοβιετική λογοτεχνία το 1930 -1940 μπαίνει ο νέος άνθρωπος που διαπαιδαγωγείται από την σοσιαλιστική οικοδόμηση. Χαρακτηριστικό έργο αποτελεί το μυθιστόρημα “Πως δενόταν το ατσάλι” του Ν. Α. Οστρόφσκι (’32 – ’34) παρουσιάζοντας τον νεαρό ήρωα ο οποίος με αυταπάρνηση αφιερώνει την ζωή του στην υπόθεση του κομμουνισμού.

Βασικό επίτευγμα της σοβιετικής λογοτεχνίας αποτέλεσε η επιστήμη της κριτικής της λογοτεχνίας.

Για τον τύπο η λενινιστική θέση ήταν πως η υπόθεση του τύπου δεν μπορεί να αφορά τα κέρδη ομάδων ή προσώπων, δεν μπορεί να είναι ατομική υπόθεση ανεξάρτητη από την όλη υπόθεση του προλεταριάτου. Στα 1900 εκδίδεται η πρώτη πανρωσική πολιτική εφημερίδα η “ Ίσκρα” από τον Λένιν. Στα 1912 εκδίδεται η “Πράβντα”. Οι σοβιετικές εκδόσεις βγαίνουν στις γλώσσες όλων των λαών της ΕΣΣΔ, ακόμη και στην γλώσσα λαών που ως την Οκτωβριανή δεν είχαν καν γραφή. Χαρακτηριστική ήταν η σχέση του λαού με τον τύπο, το 1956 οι κεντρικές μόνο εφημερίδες λάμβαναν πάνω από 1 εκατομμύριο γράμματα.

Η ραδιοφωνία στην ΕΣΣΔ έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο για την επαφή πλατιών μαζών με το πολιτιστικά αγαθά, τα επιτεύγματα της ΕΣΣΔ και την προπαγάνδα των ιδεών του κομμουνισμού ακόμα και στις πιο απομακρυσμένες περιοχές της επικράτειας. Ο Λένιν είχε χαρακτηρίσει το ραδιόφωνο «δίχως χαρτί και χωρίς απόσταση εφημερίδα». Το 1922 άρχισαν στην Μόσχα οι πρώτες ραδιοφωνικές εκπομπές. Την περίοδο εκείνη ο ραδιοσταθμός της Μόσχας είχε την μεγαλύτερη εμβέλεια στον κόσμο. Το 1941 υπολογίζεται ότι υπήρχαν πάνω από 1 εκατομμύριο συσκευές ραδιοφώνου.

Χαρακτηριστική είναι η σχέση της ραδιοφωνίας με τους εργαζόμενους. Το ραδιόφωνο της Μόσχας παίρνει πάνω από 300 χιλιάδες επιστολές από σοβιετικούς πολίτες και 70 χιλιάδες από ακροατές του εξωτερικού.

Συμπεράσματα

Μετά την Οκτωβριανή επανάσταση υπήρξε μια προσπάθεια πλατιάς μόρφωσης και αναδιαπαιδαγώγησης του λαού. Βασικό αποτέλεσμα ήταν  η ανάπτυξη όχι μόνο της Ρωσίας αλλά όλων των εθνών και λαών της Σοβιετικής Ένωσης.

Υπήρξε μια μαζική διάσωση και διάδοση των αγαθών του πολιτισμού, τα οποία πριν την επανάσταση αποτελούσαν προνόμιο των λίγων.

Η πολιτιστική ανάπτυξη των ανθρώπων της ΕΣΣΔ, η πλατιά καλλιτεχνική δημιουργία (είτε επαγγελματική, είτε ερασιτεχνική), η εκλαΐκευση της τέχνης, η δημιουργία τέχνης από τον λαό για τον λαό και η επιστημονική μελέτη αυτής έφερε σαν αποτέλεσμα πλούσια αντιπαράθεση ρευμάτων και έθεσε νέα καθήκοντα για την τέχνη και τον καλλιτέχνη.

Οι ιδέες, ο πολιτισμός και η κουλτούρα που αναπτύχθηκαν στην ΕΣΣΔ είχαν αντίκτυπο σε διεθνές επίπεδο.