Η Πανρωσική Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή (VTsIK), το ανώτατου βαθμού νομοθετικό, διοικητικό και αναθεωρητικό σώμα της Ρωσικής Σοβιετικής Ομοσπονδιακής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας, σχημάτισε μια Επιτροπή για το Σύνταγμα, υπό την προεδρία του Στάλιν. Εκλέχτηκε σα μέλος της ο Μπουχάριν, που υπήρξε και ένας από τους κύριους  συντάκτες. Το σχέδιο δημοσιεύτηκε στις 12 Ιούνη 1936 και δόθηκε για δημόσιο διάλογο.

Ψηφίστηκε ομόφωνα στις 5 Δεκέμβρη 1936 από το 8ο Συνέδριο των Σοβιέτ.

Το συγκεκριμένο Σύνταγμα είναι γνωστό για διαφορετικούς λόγους και από διαφορετικές αφετηρίες. Στην αριστερά σήμερα έχει δοθεί βάρος στην πρόβλεψη ότι «στη σημερινή ΕΣΣΔ δεν υπάρχουν τάξεις με ανταγωνιστικά συμφέροντα…», κηρύσσοντας έτσι το τέλος της ταξικής πάλης, λάθος σημαντικό για το μετέπειτα πάγωμα της επανάστασης.

Η δεξιά και η αναθεωρητική σκέψη τονίζει την απαγόρευση στη δημιουργία και δράση των πολιτικών οργανώσεων και κομμάτων-πλην του κομμουνιστικού κόμματος, άμεση συνέπεια της συνταγματικής πρόβλεψης ότι «δεν υπάρχουν πλέον αντιτιθέμενες τάξεις στην ΕΣΣΔ»-και άρα και λόγος για ξεχωριστή πολιτική οργάνωση τους. Την εποχή εκείνη βέβαια η δεξιά δεν έκανε «φασαρία» για το ζήτημα αυτό. Θυμίζουμε ότι στην «δημοκρατική» καπιταλιστική Δύση είχαμε είτε φασιστικά καθεστώτα, είτε κοινοβουλευτικά καθεστώτα με τα κομμουνιστικά και σοσιαλιστικά κόμματα απαγορευμένα, τους κομμουνιστές στις φυλακές και τις εξορίες, τις εφημερίδες τους κλειστές, με διωκόμενους ακόμα και τους συμπαθούντες διανοοούμενους.

Σε κάθε περίπτωση το Σύνταγμα αυτό είναι για την εποχή του – αλλά και σε πολλά δικαιώματα και για σήμερα – εξαιρετικά προχωρημένο και είναι η νομική αντανάκλαση των θεαματικών αλλαγών πού γνώρισε η Σοβιετική  Ένωση από τότε που ιδρύθηκε. Διακηρύττει τις αρχές της σοσιαλιστικής δημοκρατίας και καταγράφει τις αλλαγές πού έγιναν μετά το 1917 και το 1924.

Παρακάτω κάποια αποσπάσματα και άρθρα του συντάγματος.

Από το άρθρο 1:

«Η Σοβιετική Ένωση είναι ένα σοσιαλιστικό κράτος εργατών και αγροτών».

Από το άρθρο 3:

«Στην ΕΣΣΔ, όλη η εξουσία ανήκει στους εργαζόμενους της πόλης και της υπαίθρου, που αντιπροσωπεύονται απο τα Σοβιέτ των εκπροσώπων των εργαζομένων».

Από το άρθρο 4:

«Η οικονομική βάση της ΕΣΣΔ είναι το σοσιαλιστικό σύστημα οικονομίας και η σοσιαλιστική ιδιοκτησία των εργαλείων και μέσων παραγωγής, πού είναι σταθερά εγκαθιδρυμένα σαν αποτέλεσμα της κατάλυσης του καπιταλιστικού συστήματος οικονομίας, της ατομικής Ιδιοκτησίας των εργαλείων και μέσων παραγωγής και της εκμετάλλευσης άνθρωπου απο άνθρωπο».

Τα άρθρα 5, 6 και 7 απαριθμούν τις μορφές της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας:

«Κρατική ιδιοκτησία (πού ανήκει σε όλο το λαό) , συνεταιρισμός και συλλογικό αγρόκτημα (πού ανήκουν, στα συλλογικά αγροκτήματα ή στις συνεργατικές ενώσεις)».

Το άρθρο 10 ορίζει τα πλαίσια της ατομικής ιδιοκτησίας:

«Το δικαίωμα των πολιτών να κατέχουν σαν προσωπική ιδιοκτησία έσοδα και αγαθά που προέρχονται από την εργασία τους» …. «Αυτή η Ιδιοκτησία προστατεύεται από το Νόμο. Δικαίωμα επίσης των πολιτών είναι να κληρονομούν προσωπική Ιδιοκτησία».

Από το άρθρο 11:

«Η οικονομική ζωή της ΕΣΣΔ καθορίζεται και καθοδηγείται από το Κρατικό οικονομικό σχέδιο, με σκοπό να αυξήσει τον κοινωνικό πλούτο, να ανυψώσει σημαντικά το υλικό και πολιτιστικό επίπεδο των εργαζομένων και να ενισχύσει την ανεξαρτησία της Σοβιετικής Ένωσης και το αμυντικό της δυναμικό».

Τα επόμενα άρθρα αναφέρονται στις δομές του κράτους, στα όργανα της κρατικής εξουσίας σε όλα τα επίπεδα, και στη Δικαιοσύνη.

Από το άρθρο 13:

«Η Ένωση των Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών είναι ένα ομοσπονδιακό κράτος, πού στηρίζεται στη βάση της εθελοντικής συνένωσης των ισότιμων σοβιετικών σοσιαλιστικών δημοκρατιών».

Από το άρθρο 17:

«Το δικαίωμα για τον ελεύθερο αποχωρισμό από την ΕΣΣΔ είναι αναγνωρισμένο σε κάθε Δημοκρατία της Ένωσης».

Από το άρθρο 18:

«Η εδαφική έκταση μιας Δημοκρατίας της Ένωσης δεν μπορεί να μεταβληθεί χωρίς τη συγκατάθεσή της».

Το Σύνταγμα απαριθμεί στη συνέχεια, τα δικαιώματα των Δημοκρατιών και της Ομοσπονδίας, ενώ ταυτόχρονα δίνει τα ονόματα των ομόσπονδων και των αυτόνομων Δημοκρατιών. Ανώτατο όργανο εξουσίας είναι το Ανώτατο Σοβιέτ, που αποτελείται από δύο Βουλές: Το Σοβιέτ της Ένωσης, που εκλέγεται με άμεση καθολική ψηφοφορία (1 βουλευτής για 300.000 κατοίκους) και το Σοβιέτ των Εθνοτήτων, που επίσης εκλέγεται με άμεση καθολική ψηφοφορία (25 βουλευτές για κάθε Δημοκρατία, 11 βουλευτές για κάθε αυτόνομη Δημοκρατία και 1 βουλευτής για κάθε αυτόνομη περιοχή). Οι βουλευτές εκλέγονται για 4 χρόνια. Ψηφίζουν όλοι οι πολίτες. Η ψηφοφορία είναι μυστική, άλλα οι υποψήφιοι πρέπει να προτείνονται «από τις μαζικές οργανώσεις και τα σωματεία του εργαζόμενου λαού: οργανώσεις τού Κομμουνιστικού Κόμματος, συνδικάτα, συνεταιρισμούς, οργανώσεις νεολαίας, πολιτιστικούς συλλόγους».

Το προεδρείο του Ανωτάτου Σοβιέτ (1 πρόεδρος, 11 αντιπρόεδροι, 1 γραμματέας και 15 μέλη) εκλέγεται με σύγκληση των δύο Βουλών.

Την εκτελεστική εξουσία ασκεί το Συμβούλιο των Επιτρόπων του λαού, που εκλέγεται από το Ανώτατο Σοβιέτ σε κοινή σύνοδο των δύο Βουλών και λογοδοτεί ενώπιον του Σοβιέτ και ενώπιον του προεδρείου κατά το διάστημα μεταξύ δύο συνόδων.

Οι Ομόσπονδες Δημοκρατίες έχουν για Ανώτατο Σοβιέτ (μόνο μία Βουλή) και ένα Υπουργικό Συμβούλιο.

Τα τοπικά Σοβιέτ εκλέγονται για δύο χρόνια και διορίζουν μια Εκτελεστική Επιτροπή, την «Ισπολκόμ».

Από το άρθρο 118 και πέρα, το Σύνταγμα απαριθμεί τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των σοβιετικών πολιτών, το δικαίωμα εργασίας (αρ. 118) , το δικαίωμα ανάπαυσης και ψυχαγωγίας (αρ. 119), το δικαίωμα σύνταξης (αρ. 120) και το δικαίωμα στην εκπαίδευση (αρ. 121).

Αναφέρονται ρητά τα δικαιώματα των γυναικών, που είναι ισότιμα με τα δικαιώματα των ανδρών (αρ. 122).

Να σημειώσουμε εδώ ότι τα δικαιώματα αυτά είναι ζητούμενο σήμερα, σχεδόν έναν αιώνα μετά, και στην πιο ανεπτυγμένη καπιταλιστική χώρα. Στην ΕΣΣΔ ήταν και συνταγματικά αλλά και πρακτικά κατοχυρωμένα.

Το άρθρο 123 τονίζει: «Η ισότητα των δικαιωμάτων των σοβιετικών πολιτών, ανεξάρτητα από την εθνικότητα και τη φυλή τους, αποτελεί απαράβατο νόμο που ισχύει σε όλες τις σφαίρες της οικονομικής, της κρατικής, της πολιτιστικής και της κοινωνικο – πολιτικής ζωής».

Το άρθρο 124 διακηρύσσει την Ελευθερία της συνείδησης, της λατρείας και της αντιθρησκευτικής προπαγάνδας.

Η Ελευθερία λόγου και τύπου, η Ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι όπως και η ελευθερία των συγκεντρώσεων εξασφαλίζονται εφόσον συμβαδίζουν με «τα συμφέροντα της εργατικής τάξης και έχουν για σκοπό την ενίσχυση τον σοσιαλιστικού συστήματος» (αρ. 125).

Το κείμενο του Συντάγματος στο άρθρο 126 καθορίζει τους φορείς μέσα από τους οποίους μπορούν να ασκούνται αυτές οι ελευθερίες:

«Μαζικές οργανώσεις, συνδικάτα, συνεταιρισμοί, νεολαιίστικες και αθλητικές διοργανώσεις, διοργανώσεις για την άμυνα, τεχνικοί, πολιτιστικοί και επιστημονικοί σύλλογοι».

Το άρθρο 128 καθορίζει ότι «Το απαραβίαστο της κατοικίας των πολιτών και της ιδιωτικής τους αλληλογραφίας εξασφαλίζεται από το νόμο».

Στο άρθρο 129 το δικαίωμα ασύλου παραχωρείται στους ξένους που διώκονται: «για την υπεράσπιση των συμφερόντων των εργαζομένων, ή για την επιστημονική τους δραστηριότητα ή για τους αγώνες τους για την εθνική απελευθέρωση» .

Στο άρθρο 130 καθορίζονται τα καθήκοντα των πολιτών: «Να σέβονται το Σύνταγμα, να εφαρμόζουν τους νόμους, να τηρούν την εργατική πειθαρχία, να επιτελούν έντιμα τις κοινωνικές τους υποχρεώσεις και να σέβονται τούς κανόνες της σοσιαλιστικής κοινωνίας».

Το Σύνταγμα τέλος καθορίζει πώς το Κομμουνιστικό Κόμμα είναι: «η πρωτοπορία της εργατικής τάξης στον αγώνα της για την οικοδόμηση του κομουνισμού και αποτελεί τον ηγετικό πυρήνα όλων των οργανώσεων της εργατικής τάξης, κρατικών και μη».