Αναδημοσιεύουμε εκτεταμένο απόσπασμα από τη διάλεξη του Λ. Τρότσκι στο στάδιο της Κοπεγχάγης, την 27/11/1932. Ο Λ. Τρότσκι, ένας εκ των πρωταγωνιστών των Οκτώβρη του 1917, ήταν ο πιο σφοδρός πολέμιος του Ι. Στάλιν και της πλειοψηφίας της ΚΕ του ΚΚΣΕ, μετά το θάνατο του Λένιν το 1924, και της πολιτικής που ακολούθησε. Στην παρακάτω ομιλία του κάνει μια πολιτική και ειλικρινή τοποθέτηση για το ζήτημα της επαναστατικής βίας και των θυσιών, αλλά και της ανωτερότητας της σοσιαλιστικής οργάνωσης της κοινωνίας. Κανένας δεν θα κατέτασσε τον Τρότσκι στους υποστηρικτές της σοβιετικής ηγεσίας. Στην ομιλία του όμως, η οποία σημειωτέον τοποθετείται χρονικά στο τέλος του πρώτου πεντάχρονου πλάνου, δεν κρύβει το θαυμασμό του. Όπως σημειώνει και ο ίδιος: «οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους».

Αγαπητοί ακροατές, πιστεύω ότι οι αντιφάσεις, οι δυσκολίες, τα λάθη και οι ανεπάρκειες του σοβιετικού συστήματος δεν μου είναι λιγότερο γνωστά από οποιονδήποτε άλλον. Προσωπικά δεν τα έκρυψα ποτέ στα λόγια, ούτε στα γραπτά. Πίστευα και πιστεύω ότι η επαναστατική πολιτική –εν αντιθέσει με την συντηρητική πολιτική- δεν μπορεί να χτιστεί πάνω στο καμουφλάρισμα. «Να λέμε εκείνο που είναι» πρέπει να είναι η ανώτερη αρχή ενός εργατικού κράτους.

Αλλά χρειάζονται προοπτικές στην κριτική όπως και στην δημιουργική δραστηριότητα. Ο υποκειμενισμός είναι ένας κακός σύμβουλος, προπάντων στα μεγάλα ζητήματα. Τα χρονικά όρια πρέπει να προσαρμόζονται στις επιδιώξεις και όχι στα ατομικά καπρίτσια. Δεκαπέντε χρόνια! Τι είναι για μια μόνο ζωή; Στο διάστημα αυτό πολλοί απ’ τη γενιά μας μπήκαν στον τάφο. Σε κείνους που επιζούν, τα ψαρά μαλλιά έχουν πληθύνει. Αλλά αυτά τα 15 χρόνια είναι ελάχιστη περίοδος στη ζωή ενός λαού! Τίποτα παραπάνω από ένα λεπτό στο ρολόι της ιστορίας.

Ο καπιταλισμός χρειάστηκε αιώνες για να στερεωθεί στην πάλη εναντίον του μεσαίωνα, για να εξυψώσει την επιστήμη και την τεχνική, για να κατασκευάσει τους σιδηρόδρομους, για να τεντώσει τα ηλεκτρικά σύρματα. Και τότε; Τότε η ανθρωπότητα ρίχτηκε από τον καπιταλισμό μέσα στην κόλαση των πολέμων και των κρίσεων! Αλλά στο σοσιαλισμό οι αντίπαλοι του, δηλαδή οι οπαδοί του καπιταλισμού, δεν παραχωρούν παρά μιάμιση δεκάδα χρόνια για να εγκαταστήσει επί γης τον παράδεισο μ’ όλες του τις ευκολίες. Όχι! Δεν έχουμε αναλάβει πάνω μας τέτοιες υποχρεώσεις, δεν βάλαμε τέτοιες προθεσμίες. Πρέπει να μετρούμε τις πορείες των μεγάλων αλλαγών με μια κλίμακα που τους είναι ανάλογη. Δεν ξέρω αν η σοσιαλιστική κοινωνία θα μοιάζει με το βιβλικό παράδεισο. Αμφιβάλω πολύ. Αλλά μέσα στην Σοβιετική Ένωση ακόμα δεν υπάρχει σοσιαλισμός. Είναι μια κατάσταση μεταβατική, γεμάτη από αντιφάσεις, φορτωμένη από την βαριά κληρονομιά του παρελθόντος και εξ’ άλλου κάτω από την εχθρική πίεση των καπιταλιστικών κρατών. Η Οκτωβριανή Επανάσταση διακήρυξε την αρχή της νέας κοινωνίας. Η Σοβιετική Δημοκρατία δεν έδειξε παρά το πρώτο στάδιο της πραγματοποίησης της. Η πρώτη ηλεκτρική λάμπα του Έντισον υπήρξε πολύ κακή. Κάτω από τα λάθη και τα σφάλματα της πρώτης σοσιαλιστικής οικοδόμησης πρέπει να ξέρουμε να ξεχωρίζουμε το μέλλον.

Και οι συμφορές που πέφτουν στα κεφάλια των ζωντανών; Τα αποτελέσματα της Επανάστασης δικαιολογούν ίσως τα θύματα που αυτή έκανε; Ερώτημα στείρο και βαθιά ρητορικό: σαν να εξαρτάται η πορεία της ιστορίας από ένα λογιστικό ισολογισμό! Με άλλο τόσο δίκιο απέναντι στις δυσκολίες και τους πόνους της ανθρώπινης ύπαρξης, μπορούσε κανείς να ρωτήσει: Αξίζει αλήθεια τον κόπο να βρίσκεται κανείς πάνω στην γη; Ο Χάινε έγραψε σχετικά: «Και ο ηλίθιος περιμένει μια απάντηση»… Οι μελαγχολικές σκέψεις δεν εμπόδισαν τον άνθρωπο να γεννά και να γεννιέται. Ακόμα και σ’ αυτές τις μέρες της πρωτοφανούς παγκόσμιας κρίσης οι αυτοκτονίες αποτελούν ευτυχώς μια πολύ μικρή αναλογία. Αλλά οι λαοί δεν συνηθίζουν να βρίσκουν καταφύγιο στην αυτοκτονία. Ζητάνε μέσα στην επανάσταση τη διέξοδο από τα αβάσταχτα βάρη.

Άλλωστε ποιος αγανακτεί για τα θύματα της σοσιαλιστικής επανάστασης; Πιο συχνά είναι εκείνοι που προετοίμασαν και δόξασαν τα θύματα του ιμπεριαλιστικού πολέμου ή τουλάχιστον που συνήθισαν εύκολα μ’ αυτά. Είναι η σειρά μας να ρωτήσουμε: Ο πόλεμος δικαιολογήθηκε; Τι έδωσε; Τι δίδαξε; Μέσα στους έντεκα τόμους της δυσφήμισης της μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης ο αντιδραστικός ιστορικός Ιππόλυτος Ταιν περιγράφει, όχι χωρίς κακεντρεχή χαρά, τα βάσανα του γαλλικού λαού στα χρόνια της δικτατορίας των Ιακωβίνων και τα κατοπινά. Τα χρόνια αυτά υπήρξαν προπάντων βασανισμένα για τα κατώτερα στρώματα των πόλεων, τους πληβείους που σαν «αβράκωτοι» έδωσαν στην επανάσταση το καλύτερο μέρος της ψυχής τους. Αυτοί και οι γυναίκες τους πέρναγαν κρύες νύχτες, κάνοντας ουρές για να ξαναγυρίσουν την άλλη μέρα με αδειανά τα χέρια στο παγωμένο οικογενειακό τους σπίτι. Στα δέκα χρόνια της επανάστασης το Παρίσι ήταν πιο φτωχό, παρά πριν την έκρηξη της. Γεγονότα προσεκτικά διαλεγμένα, τεχνικά μαζεμένα χρησιμεύουν στο Ταιν για να στηρίξει την καταδικαστική του απόφαση εναντίον της επανάστασης. Βλέπετε οι πληβείοι ήθελαν να γίνουν δικτάτορες και έπεσαν στην αθλιότητα.

Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς έναν ηθικολόγο πιο κούφιο. Πρώτα: Αν η επανάσταση έριξε την χώρα μέσα στην αθλιότητα, αυτό το λάθος έπεφτε πρώτα στις διευθύνουσες τάξεις που έριξαν τον λαό στην επανάσταση. Δεύτερο: Η μεγάλη γαλλική επανάσταση δεν εξαντλήθηκε σε ουρές πείνας μπροστά στα ψωμάδικα. Όλη η σημερινή Γαλλία, υπό ορισμένες αναλογίες όλος ο νεότερος πολιτισμός βγήκαν από το λουτρό της Γαλλικής Επανάστασης. Κατά την διάρκεια του εμφυλίου πολέμου στις Ενωμένες Πολιτείες στη δεκαετία του ‘60 του περασμένου αιώνα, πενήντα χιλιάδες άνθρωποι σκοτωθήκανε. Αυτά τα θύματα δικαιολογούνται;

Από την άποψη των Αμερικάνων δουλεμπόρων και των κυρίαρχων τάξεων της Μεγάλης Βρετανίας που πήγαιναν μαζί τους – όχι! Από την άποψη των νέγρων και των βρετανών εργατών – απόλυτα. Από την άποψη της εξέλιξης της ανθρωπότητας στο σύνολο δεν υπάρχει επίσης πάνω σ’ αυτό αμφιβολία. Από τον εμφύλιο πόλεμο του 1860 βγήκανε οι σημερινές Ενωμένες Πολιτείες, με τη φρενιασμένη πρακτική πρωτοβουλία τους, τη συστηματοποιημένη τεχνική, την οικονομική ορμή. Πάνω στις κατακτήσεις αυτές του αμερικανισμού, η ανθρωπότητα θα ιδρύσει τη νέα κοινωνία.

Η Οκτωβριανή Επανάσταση εισχώρησε πιο βαθιά απ’ όλες τις προηγούμενες στα άγια των αγίων της κοινωνίας στις σχέσεις της ιδιοκτησίας. Χρονικά όρια τόσο περισσότερο μακριά είναι αναγκαία για να εκδηλωθούν οι δημιουργικές συνέπειες της Επανάστασης σε όλα τα επίπεδα της ζωής. Αλλά ο γενικός προσανατολισμός της ανατροπής είναι τώρα κιόλας έκδηλος: Μπροστά στους καπιταλιστές κατηγόρους η Σοβιετική Δημοκρατία δεν έχει κανένα λόγο να σκύψει το κεφάλι και να ζητήσει συγγνώμη.

Για να εκτιμήσουμε το νέο καθεστώς από την άποψη της ανθρώπινης εξέλιξης πρέπει να απαντήσουμε στο ερώτημα: Σε τι εξωτερικεύεται η ανθρώπινη πρόοδος και πως μπορεί να μετρηθεί;

Ο ισολογισμός του Οκτώβρη

Το πιο αντικειμενικό κριτήριο, το πιο βαθύ και το πιο αναμφισβήτητο είναι τούτο: Η πρόοδος μπορεί να μετρηθεί με την αύξηση της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας. Η εκτίμηση της επανάστασης του Οκτώβρη απ’ αυτή την άποψη, δόθηκε από την πείρα. Για πρώτη φόρα μέσα στην ιστορία η αρχή της σοσιαλιστικής οργάνωσης έδειξε την ικανότητα της δίνοντας αποτελέσματα παραγωγής που δεν κατορθώθηκαν ποτέ σε μια βραχεία περίοδο.

Με συνολικούς αριθμούς δεικτών η καμπύλη της βιομηχανικής ανάπτυξης της Ρωσίας εκφράζεται ως εξής: Ας υποθέσουμε για τη χρονιά του 1913, την τελευταία προπολεμική χρονιά, τον αριθμό 100. Η χρονιά του 1920, το ανώτατο σημείο του εμφυλίου πολέμου, είναι το πιο χαμηλό σημείο της βιομηχανίας : 25 μονάχα, δηλαδή το 1/4 της προπολεμικής παραγωγής. Στα 1925: μια αύξηση μέχρι 75% δηλαδή μέχρι τα 3/4 της προπολεμικής παραγωγής. Στα 1929 περίπου 200%. Στα 1932, 300% δηλαδή τρεις φορές από ότι ήταν στην παραμονή του πολέμου.

Ο πίνακας γίνεται ακόμα καθαρότερος υπό το φως των διεθνών δεικτών. Από το 1925-1932 η βιομηχανική παραγωγή της Γερμανίας λιγόστεψε περίπου μιάμιση φορά. Στην Αμερική περίπου δύο φορές. Στην Σοβιετική Ένωση ανέβηκε σχεδόν 4 φορές. Οι αριθμοί μιλούν μονάχοι τους.

Δεν σκέπτομαι καθόλου να αρνηθώ ή να κρύψω τις σκοτεινές πλευρές της σοβιετικής οικονομίας. Τα αποτελέσματα των βιομηχανικών δεικτών είναι εξαιρετικά επηρεασμένα από τη δυσμενή ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας, δηλαδή από την περιοχή που δεν έχει ακόμα υψωθεί στις σοσιαλιστικές μεθόδους, αλλά που συγχρόνως οδηγήθηκε πάνω στον δρόμο της κολεκτιβοποίησης χωρίς αρκετή προετοιμασία, περισσότερο γραφειοκρατικά παρά τεχνικά και οικονομικά. Είναι ένα μεγάλο ζήτημα, που ωστόσο ξεπερνά τα πλαίσια της διάλεξής μου.

Οι αριθμοί – δείκτες που παρουσίασα θέλουν ακόμα μια ουσιώδη επιφύλαξη. Οι αναμφισβήτητες και λαμπρές επιτυχίες, κατά τον τρόπο τους, της σοβιετικής εκβιομηχανοποίησης, απαιτούν μια μεταγενέστερη οικονομική επαλήθευση, από την άποψη της αμοιβαίας αρμονίας των διαφόρων στοιχείων της οικονομίας, της δυναμικής τους ισορροπίας και επομένως της αποδοτικής τους ικανότητας. Μεγάλες δυσκολίες και υποχωρήσεις ακόμα είναι αναπόφευκτες. Ο σοσιαλισμός δεν βγαίνει στην συμπληρωμένη μορφή από το πεντάχρονο σχέδιο, σαν την Αθηνά από το κεφάλι του Δία ή την Αφροδίτη από τον αφρό της θάλασσας. Έχουμε ακόμα να εκτελέσουμε πεισματώδη εργασία δεκάδων χρόνων, λαθών, καλυτέρευσης και ανοικοδόμησης. Εξ’ άλλου ας μην ξεχνάμε ότι η σοσιαλιστική ανοικοδόμηση, απ’ αυτήν την ουσία της, δεν μπορεί να φτάσει στην συμπλήρωση της παρά μόνο στον διεθνή στίβο. Αλλά ακόμα και ο πιο δυσμενής οικονομικός απολογισμός των επιτευχθέντων αποτελεσμάτων ως τα σήμερα δεν θα μπορούσε να αποκαλύψει παρά την ανακρίβεια των δεδομένων, τα λάθη του σχεδίου και τα σφάλματα της διεύθυνσης, αλλά καθόλου να διαψεύσει το γεγονός που έχει εμπειρικά καθοριστεί: την δυνατότητα να υψωθεί η παραγωγικότητα της ομαδικής εργασίας σε ένα ύψος που ποτέ ως τα τώρα δεν υπήρξε. Αυτήν την κατάκτηση μιας παγκόσμιας ιστορικής σημασίας κανένας και τίποτα δεν μπορεί να μας την αφαιρέσει.

Ύστερα από όσα ειπώθηκαν, μόλις που αξίζει τον κόπο να χρονοτριβήσουμε πάνω σε μομφές, σύμφωνα με τις οποίες η Οκτωβριανή Επανάσταση οδήγησε την Ρωσία στην παρακμή του πολιτισμού. Τέτοια είναι η φωνή των κυρίαρχων τάξεων και των ανήσυχων σαλονιών. Ο αριστοκρατικός – αστικός «πολιτισμός», που ανατράπηκε από την προλεταριακή επανάσταση δεν ήταν παρά ένα ψεύτικο κόσμημα της βαρβαρότητας. Ενώ έμεινε απρόσιτος στον ρωσικό λαό, δεν έφερνε τίποτα το καινούριο στο θησαυρό της ανθρωπότητας.

Αλλά και όσον αφορά αυτόν τον πολιτισμό που τόσο τον θρηνούν οι λευκοί εμιγκρέδες, πρέπει να θέσουμε το ερώτημα: Με ποια έννοια καταστράφηκε; Με μια μονάχα έννοια. Το μονοπώλιο μιας μικρής μειοψηφίας πάνω στα αγαθά του πολιτισμού καταστράφηκε, αλλά ότι ήταν πραγματικά πολιτιστικό από τον παλιό ρωσικό πολιτισμό μένει απείραχτο. Οι «Ούνοι του Μπολσεβικισμού» δεν καταπάτησαν ούτε τις κατακτήσεις της σκέψεις, ούτε τα έργα της τέχνης. Αντιθέτως μάζεψαν με φροντίδα τα μνημεία της ανθρώπινης δημιουργίας και τα έβαλαν σε πραγματική τάξη. Ο πολιτισμός της μοναρχίας, της αριστοκρατίας και της μπουρζουαζίας έγινε σήμερα πολιτισμός των ιστορικών μουσείων.

Ο λαός επισκέπτεται με ζήλο τα μουσεία. Αλλά δεν ζει μέσα στα μουσεία. Μαθαίνει, χτίζει. Μονάχα το γεγονός ότι η Οκτωβριανή Επανάσταση δίδαξε στο ρωσικό λαό, στις δεκάδες των λαών της τσαρικής Ρωσίας, να διαβάζουν και να γράφουν, μπαίνει πολύ πιο ψηλά από όλο τον παλιό ρωσικό πολιτισμό του θερμοκηπίου.

Η Οκτωβριανή Επανάσταση έθεσε την βάση για ένα καινούριο πολιτισμό που προορίζεται όχι μονάχα για τους διαλεχτούς αλλά για όλους. Οι μάζες ολόκληρου του κόσμου το αισθάνονται. Από ‘κει προέρχεται η συμπάθεια τους, για την Σοβιετική Ένωση, τόσο σφοδρή, όσο ήταν κάποτε το μίσος τους εναντίον της τσαρικής Ρωσίας.

Αγαπητοί ακροατές, ξέρετε ότι η ανθρώπινη γλώσσα αντιπροσωπεύει ένα αναντικατάστατο εργαλείο, όχι μονάχα για το χαρακτηρισμό των γεγονότων αλλά επίσης για την εκτίμηση τους. Παραμερίζοντας το τυχαίο, το επεισοδιακό, το τεχνητό, απορροφά μέσα της το πραγματικό, το χαρακτηριστικό και το συγκεντρώνει. Προσέξτε με ποια ευαισθησία οι γλώσσες των πολιτισμένων λαών ξεχωρίζουν δύο εποχές στην εξέλιξη της Ρωσίας. Ο αριστοκρατικός πολιτισμός έφερε στον κόσμο βαρβαρισμούς όπως: «τσάρος», «κοζάκος», «προγκρόμ», «ναγκάικα» (βούρδουλα). Ξέρετε τις λέξεις αυτές και ξέρετε τι σημαίνουν. Ο Οκτώβρης έφερε στις γλώσσες του κόσμου λέξεις σαν κι αυτές: «κολχόζ», «μπολσεβίκοι», «Σοβιέτ», «Γκοσπλάν» (κρατικό σχέδιο), «πιατιλέτκα» (πεντάχρονο). Εδώ η πρακτική γλωσσολογία βγάζει την ανώτερη ιστορική της απόφαση.

Η σημασία η πιο βαθιά, όμως πιο δύσκολα υποκειμενική, σε ένα άμεσο μέτρημα, κάθε Επανάστασης, συνίσταται στο ότι φορμάρει και ατσαλώνει τον λαϊκό χαρακτήρα. Η παρουσίαση του ρωσικού λαού, σαν λαού αργού, παθητικού, μελαγχολικού, μυστικιστικού, έχει διαδοθεί φαρδιά και όχι τυχαία. Έχει τις ρίζες της στο παρελθόν. Αλλά έως τώρα οι βαθιές μεταβολές που η Επανάσταση έμπασε μέσα στο χαρακτήρα του λαού, δεν έχουν εκτιμηθεί αρκετά στην Δύση. Μπορούσε να γίνει αλλιώς;

Κάθε άνθρωπος με κάποια πείρα της ζωής μπορεί να ξαναφέρει στην θύμηση του την εικόνα κάποιου έφηβου που του είναι γνωστός, που – ευαίσθητος, λυρικός, αισθηματολόγος – γίνεται αργότερα μεμιάς υπό τη επίδραση ενός δυνατού ηθικού χτυπήματος, πιο δυνατός, πιο ατσαλωμένος και αγνώριστος. Στην εξέλιξη ενός ολόκληρου έθνους η επανάσταση εκτελεί ηθικές μεταβολές του ίδιου είδους.

Η εξέγερση του Φλεβάρη εναντίον της μοναρχίας, η πάλη εναντίον της αριστοκρατίας, κατά του ιμπεριαλιστικού πολέμου, για την ειρήνη, για τη γη, για την εθνική ισότητα, η εξέγερση του Οκτώβρη, η ανατροπή της μπουρζουαζίας και των κομμάτων που είχαν τάσεις συμφωνιών με την μπουρζουαζία, τρία χρόνια εμφυλίου πολέμου πάνω σε μια πολεμική ζώνη 8.000 χιλιομέτρων, τα χρόνια του αποκλεισμού, της δυστυχίας, της πείνας και των επιδημιών, τα χρόνια της έντονης οικονομικής ανοικοδόμησης, οι νέες δυσκολίες και οι στερήσεις, είναι ένα σκληρό αλλά καλό σχολείο. Το βαρύ σφυρί καταστρέφει το γυαλί αλλά πλάθει το ατσάλι. Το σφυρί της επανάστασης πλάθει το ατσάλι του λαϊκού χαρακτήρα.

«Ποιος θα το πιστέψει;» Λίγο ύστερα από την εξέγερση, ένας από τους τσαρικούς στρατηγούς, ο Ζαλέσκυ, παραξενευότανε γιατί «ένας πορτιέρης ή ένας φύλακας γινότανε αμέσως πρόεδρος δικαστηρίου, ένας νοσοκόμος διευθυντής νοσοκομείου, ένας μπαρμπέρης αξιωματούχος, ένας σημαιοφόρος ανώτερος διοικητής, ένας μεροκαματιάρης δήμαρχος, ένας κλειδαράς διευθυντής επιχείρησης».

«Ποιος θα το πιστέψει;» Θα έπρεπε κιόλας να το είχαν πιστέψει. Δε θα μπορούσαν άλλωστε να κάνουν τίποτα άλλο παρά να το πιστέψουν, όταν οι σημαιοφόροι χτυπούσαν τους στρατηγούς, ο δήμαρχος –ο πρώην μεροκαματιάρης– τσάκιζε την αντίσταση της παλιάς γραφειοκρατίας, ο φαναρτζής έβαζε τάξη στις μεταφορές και ο κλειδαράς σαν διευθυντής επιχείρησης αποκαθιστούσε την βιομηχανία. «Ποιος θα το πιστέψει;» Ας δοκιμάσουν μόνο να μην το πιστέψουν.

Για να εξηγήσουνε την ασυνήθιστη υπομονή που οι λαϊκές μάζες της Σοβιετικής Ένωσης έδειξαν κατά τα χρόνια της Επανάστασης, μερικοί ξένοι παρατηρητές αναφέρονται στην παλιά συνήθεια της παθητικότητας του ρωσικού λαού. Χοντροκομμένος αναχρονισμός! Οι επαναστατικές μάζες υπέστησαν τις στερήσεις υπομονετικά, αλλά όχι παθητικά. Κατασκευάζουν με τα ίδια τους τα χέρια ένα καλύτερο μέλλον και θέλουν να το δημιουργήσουν με κάθε θυσία. Ας δοκιμάσει ο ταξικός εχθρός να επιβάλει σ’ αυτές τις υπομονετικές μάζες απ’ έξω την θέληση του! Όχι, καλύτερα να μην το δοκιμάσει.