«Το προλεταριάτο της Ρωσίας έβαλε στη σημαία του την πλήρη κοινωνική ασφάλιση των μισθωτών εργατών, καθώς και της φτωχολογιάς της πόλης και του χωριού. Η τσαρική κυβέρνηση των γαιοκτημόνων και των καπιταλιστών […] απέτυχαν να ικανοποιήσουν τα αιτήματα των εργατών σε αυτό το ζήτημα. Η Κυβέρνηση των Εργατών και των Αγροτών, υποστηριζόμενη από τους επιτρόπους των Σοβιέτ των Εργατών, των Στρατιωτών και των Αγροτών, ανακοινώνει στην εργατική τάξη της Ρωσίας και στους φτωχούς της πόλης και της υπαίθρου, πως θα προετοιμάσει άμεσα διατάγματα σχετικά με την κοινωνική ασφάλεια, σύμφωνα με τα αιτήματα και τις ιδέες των εργατών.

  • Ασφάλεια για όλους τους μισθωτούς χωρίς εξαιρέσεις, καθώς και για τους φτωχούς της πόλης και της υπαίθρου.
  • Ασφάλεια για την κάλυψη όλων των μορφών αναπηρείας/ανικανότητας/ιδιαιτερότητας, όπως ασθένεια, τραυματισμός, χρονιότητα, τρίτη ηλικία, μητρότητα, χηρεία, απορφανισμός ή ανεργία.
  • Το πλήρες κόστος της ασφάλισης θα βαρύνει τον εργοδότη.
  • Πλήρης αποζημίωση σε περίπτωση ανικανότητας/αναπηρίας ή ανεργίας.
  • Οι ασφαλισμένοι θα έχουν τον πλήρη έλεγχο των ασφαλιστικών οργανισμών.

Στο όνομα της Κυβέρνησης της Ρωσικής Δημοκρατίας,

Α. Σλιάπνικοφ

Λαϊκός Επίτροπος (Υπουργός) Εργασίας

13 Νοέμβρη 1917»

«…Όταν ένας Ρώσος αρρωσταίνει, η Κυβέρνησή του κάνει κάτι για αυτό. Για την ακρίβεια, έχει ήδη κάνει κάτι για αυτό, γιατί η Σοβιετική Ρωσία αποφάσισε ότι η υγεία του ατόμου είναι υποχρέωση της κοινωνίας ως σύνολο. Η Σοβιετική Ένωση είναι ο πρώτος κρατικός σχηματισμός που ξεκίνησε την ανάπτυξη και τη λειτουργία ενός ολοκληρωμένου οργανισμού, προσανατολισμένου να παρέχει προληπτική και θεραπευτική ιατρική σε κάθε άντρα, γυναίκα και παιδί στην επικράτειά της. Αυτό το ευρύ και συναρπαστικό πείραμα στην «κοινωνικοποίηση» της υγείας μπορεί να μην εξελιχθεί όσο καλά περίμεναν οι εμπνευστές του ή μπορεί να εξελιχθεί πολύ καλύτερα απ’ ότι περίμεναν. Σε κάθε περίπτωση, είναι ένα πείραμα που ο υπόλοιπος πλανήτης δεν έχει την πολυτέλεια να αγνοήσει…

Newsholme A. – Kingsbury J.

1 Οκτώβρη 1933»

Η προεπαναστατική «οργάνωση» της υγείας – Το zemstvo

Η έννοια της υγείας και της περίθαλψης είναι στην πραγματικότητα ανύπαρκτη στην προεπαναστατική Ρωσία. Τα πρώτα νοσοκομεία ιδρύονται μεταξύ 1706 και 1715 και στελεχώνονται με γιατρούς από το εξωτερικό. Το 1820 ιδρύεται η ένωση εργαζομένων υγειονομικών. Η πρόσβαση στους «επαγγελματίες» της υγείας είναι πρακτικά αδύνατη για τους Ρώσους μέχρι και το 1884, οπότε και εισάγεται το zemstvo, ένα είδος τοπικής διοίκησης, υπεύθυνο μεταξύ άλλων και για την υγεία. Στην πραγματικότητα ιδρύεται ένα δίκτυο περιφερειακών κέντρων υγείας, που στηρίζεται περισσότερο στην ενθουσιασμό και τον εμπειρισμό νέων γιατρών και νοσοκόμων (μεταξύ των οποίων και ο Α. Τσέχωφ) και λιγότερο στη χρηματοδότηση ή τον επιστημονικό προγραμματισμό. Στο zemstvo θητεύει ως «αγροτικός γιατρός» και ο Σεμάσκο, ο μετέπειτα σημαντικότερος διαμορφωτής του Σοβιετικού Συστήματος Υγείας και πρώτος Υπουργός Υγείας της ΕΣΣΔ. Το 1885 εφαρμόζεται ο πρώτος υποχρεωτικός εμβολιασμός κατά της ευλογιάς χωρίς όμως συνέχεια. Το 1912, η Πανρωσική Ένωση ενάντια στα ΣΜΝ, υπολογίζει ότι υπάρχουν 1,5 εκατομμύριο συφιλιδικοί. Το 10% των στρατευμάτων πάσχουν από φυματίωση, ενώ όσοι δεν πεθαίνουν από επιπλοκές τραυμάτων (σήψη) πεθαίνουν από τύφο (16%). Μέχρι το 1914, η συντριπτική πλειοψηφία των ιατρικών προμηθειών, εργαλείων και φαρμάκων είναι εισαγόμενα από τη Γερμανία. Δείκτες όπως η παιδική θνησιμότητα κ.ά. είναι εξαιρετικά δύσκολο να εκτιμηθούν με ασφάλεια δεδομένων των ειδικών συνθηκών αλλά υπολογίζονται ιδιαίτερα υψηλοί.

Μπολσεβικισμός και υγειονομική μεταρρύθμιση. Μια τιτάνια προσπάθεια.

Ήδη πριν την επανάσταση του Οκτώβρη, στις θέσεις του μπολσεβίκικου κόμματος ιεραρχείται

«…1. Η εφαρμογή εκτεταμένων μέτρων υγιεινής σε όφελος του εργαζόμενου λαού, όπως:

Βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης στις κατοικημένες περιοχές (προστασία του εδάφους, του νερού και του αέρα από τη μόλυνση),

Εφαρμογή κανόνων υγιεινής στη δημόσια εστίαση

Μέτρα ενάντια στην εξάπλωση λοιμωδών νοσημάτων

Δημιουργία νομικού πλαισίου.

Η πάλη ενάντια στη φυματίωση, τα ΣΜΝ, τον αλκοολισμό.

Η δωρεάν πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη…»

με το βάρος να πέφτει εμφατικά στην πρόληψη στο μαζικό επίπεδο και στα στοιχειώδη της περίθαλψης. 5 ημέρες μετά την κατάληψη της εξουσίας, εκδίδεται το πρώτο διάταγμα που ορίζει το πλαίσιο της προετοιμαζόμενης μεταρρύθμισης, παρόλο που θα εφαρμοστεί με πολλά εμπόδια και καθυστερήσεις μέχρι το 1924.

Τον Ιούνιο του 1918 ιδρύεται το Υπουργείο Δημόσιας Υγείας υπό τον Σεμάσκο ο οποίος το υπηρετεί από το 1918 έως το 1930. Ο Σίγκεριστ θα γράψει ότι «…για πρώτη φορά στην ιστορία της ιατρικής ένα κεντρικό σώμα διευθύνει την εργασία για την υγεία ενός λαού…». Από τις 15-18 Ιουλίου 1918 συνεδριάζει το Πρώτο Ρωσικό Συνέδριο των Ιατρικών και Υγειονομικών Τμημάτων των Σοβιέτ, με θέμα την αντιμετώπιση των επιδημιών που θερίζουν τα τμήματα των νεαρών στρατιωτών.

Το Δεκέμβρη του 1919, στο 7ο Συνέδριο των Σοβιέτ, ο Λένιν, αναφέρει γλαφυρά: «…ακόμη μια 3η μάστιγα κινείται εναντίον μας –η ψείρα, ο τύφος, που καταβάλει τα στρατεύματά μας… Σύντροφοι, όλη μας η προσοχή πρέπει να δοθεί σε αυτό το πρόβλημα. Ή οι ψείρες θα νικήσουν το σοσιαλισμό ή ο σοσιαλισμός θα νικήσει τις ψείρες!…»

Οι προσπάθειες εξακολουθούν να επικεντρώνονται στη βελτίωση του δικτύου των σταθμών περίθαλψης, την αντιμετώπιση της έλλειψης σαπουνιού και τη βελτίωση του δικτύου ύδρευσης.

Τον Απρίλιο του 1919 ο εμβολιασμός διευρύνεται, γίνεται υποχρεωτικός και έχει εντυπωσιακά αποτελέσματα. Στην Αγ. Πετρούπολη, τα κρούσματα ευλογιάς από 800/μήνα περιορίζονται σε <10/μήνα.

Η μαζική εκπαίδευση σε θέματα υγείας/πρόληψης είναι μια παράλληλη μάχη. Το 1920 3,8 εκατομμύρια κόκκινοι στρατιώτες παρακολουθούν διαλέξεις για την υγιεινή. Την περίοδο 1919-1920 εκδίδονται 5,5 εκατομμύρια φυλλάδια και αφίσες με θέμα τη δημόσια υγεία και διανέμονται αποκλειστικά στους στρατιώτες.

Το πλαίσιο των αμβλώσεων αναθεωρείται επίσης το 1920 και οργανώνεται επιστημονικά η διαχείριση τους (εκτέλεση, προϋποθέσεις κλπ.)

Το 1922, κοντά στη λήξη του πολέμου, το σλόγκαν της νέας καμπάνιας του Υπουργείου Υγείας είναι «Συνεχίζουμε από τη μάχη κόντρα στις επιδημίες, στη μάχη για υγιεινότερες συνθήκες δουλειάς και διαβίωσης»

Σε «μικρό» βάθος χρόνου

Εκτός από την «ιατρική του πολέμου» ο Σεμάσκο δίνει ιδιαίτερο βάρος στην προστασία της μητρότητας, την ανάπτυξη παιδιών και εφήβων. Ιδρύει 25 κέντρα βακτηριολογίας και το 1927 το Εθνικό Ινστιτούτο Διατροφής.

Μέχρι το 1928, ο αριθμός των υγειονομικών έχει αυξηθεί από 20.000 προεπαναστατικά σε 64.000 (ενώ από τους 2.000 γιατρούς στην τσαρική Ρωσία, 132.000 το 1937). Τα κονδύλια για την υγεία, από 128 εκατομμύρια ρούβλια το χρόνο το 1917 σε 660 εκατομμύρια ρούβλια το χρόνο το 1928, ενώ η ΕΣΣΔ το 1937 δαπανά περίπου 75 φορές τον προϋπολογισμό της τσαρικής Ρωσίας για την υγεία. Ο αριθμός των κλινών μεταξύ ’17 και ’28 αυξάνεται από 175.000 σε 225.000 και ο αριθμός των κέντρων περίθαλψης από 11.000 σε 256.000. Μεταξύ 1913 και 1927, ιδρύονται: 160 μικροβιολογικά εργαστήρια, πάνω από 200 αντιφυματικά ιατρεία, περίπου 90 ανθελονοσιακά ιατρεία, 455 παιδιατρικοί σταθμοί στις πόλεις και 261 στα χωριά. Το 1937 υπάρχουν πάνω από 700.000 κλίνες σε σανατόρια, κέντρα αποκατάστασης και βοήθειας. Η κατά κεφαλή δαπάνη μεταξύ ’17 και ’37 αυξάνεται από περίπου 90 καπίκια σε 60 ρούβλια. Τα κέντρα μητρότητας και παιδικής μέριμνας, από 9 που έχουμε στην τσαρική Ρωσία, το 1938 ξεπερνούν τις 4.000.

Κοσμογονικές αλλαγές συντελούνται και στην ιατρική εκπαίδευση (ήδη από το 1918 έχει οργανωθεί κρατική ιατρική βιβλιοθήκη, προχωράει η συγγραφή συγγραμμάτων). Το 1912 υπάρχουν 6 ιατρικές σχολές, το 1930 34. Το 1912 δεν υπάρχει κανένα ερευνητικό κέντρο. Το 1930 106, από τα οποία τα 35 υπό την επίβλεψη του Υπουργείου και τα υπόλοιπα 71 υπό διάφορους αυτόνομους φορείς. Η φοίτηση από 5ετής που είναι προπολεμικά, γίνεται 4ετής για να καλύψει τις ανάγκες του πληθυσμού και επανέρχεται στα 5 χρόνια το 1930 (1 χρόνος θεωρία, 1 χρόνος άσκηση-βοήθεια, 3 χρόνια εργασία).

Οι αλλαγές θεμελιώνονται και καταγράφονται ιστορικά και στο σύνταγμα του ’36: «…Άρθρο 120: Οι πολίτες της ΕΣΣΔ έχουν το δικαίωμα για υλική εξασφάλιση στα γηρατειά, καθώς και σε περίπτωση αρρώστιας και απώλεια της ικανότητας για εργασία»

Πρόνοια («Από το λίκνο ως το χώμα»)

Σταδιακά, οι άμεσες εβδομαδιαίες ασφαλιστικές εισφορές από την πλευρά του εργαζόμενου παύουν. Σε κάθε παραγωγική μονάδα λειτουργεί Γραφείο (τράπεζα) Κοινωνικής Ασφάλισης, που ελέγχεται από την αντίστοιχη επιτροπή, στο οποίο αποταμιεύεται το ποσοστό που αντιστοιχεί στη χρηματοδότηση της υγείας-πρόνοιας.

Παιδικός σταθμός σε κολχόζ του Ουζμπεκιστάν

Απουσία από την εργασία λόγω ασθένειας, απομόνωσης λόγω μεταδοτικής νόσου στην οικογένεια του ασφαλισμένου, ή λόγω ανάγκης βοήθειας σε μέλος της οικογένειας του ασφαλισμένου, αμείβεται πλήρως. Πλήρης μισθός συνεχίζει να καταβάλλεται μέχρι την πλήρη ίαση ή την διαπίστωση οριστικής ανικανότητας για εργασία. Αν η απουσία υπερβαίνει τις 10 ημέρες, συνεδριάζουν ο γιατρός εργασίας με τον θεράποντα γιατρό και επί διαφωνίας, το θέμα παραπέμπεται σε υγειονομική επιτροπή. Πρόσβαση στην περίθαλψη και το φάρμακο έχουν όλα τα εξαρτημένα μέλη του ασφαλισμένου. Ορίζεται αναπηρική σύνταξη (1/3 έως 2/3 του μισθού) που μπορεί να φτάσει σχεδόν το ύψος του μισθού σε περιπτώσεις αναπηρίας λόγω επαγγελματικών νόσων ή εργατικών ατυχημάτων.

Στα πλαίσια της πρόνοιας χρηματοδοτούνται επίσης οι άδειες μητρότητας. Ιδρύονται εκατοντάδες σανατόρια, κέντρα βρεφικής φροντίδας, πολυκλινικές, γενικά νοσοκομεία, κέντρα αποκατάστασης, οίκοι ευγηρίας, φαρμακεία.

Ο αντίκτυπος στον «καπιταλιστικό» κόσμο

Ο νόμος του Μπίσμαρκ, το 1883, στη Γερμανία, μόλις 3 χρόνια μετά το Γερμανικό «ιδιώνυμο» από τον ίδιο, ήταν η «σοσιαλιστική» απάντηση στο αίτημα της εργατικής τάξης για περίθαλψη. Το σύστημα Μπίσμαρκ είναι η πρώτη φορά που ένα –περίπου- εθνικό σύστημα υγείας ιδρύεται. Οι εισφορές πληρώνονται από εργοδότες και εργαζόμενους, αναλογικά με το εισόδημα, σε ασφαλιστικό φορέα. Τα επόμενα χρόνια επεκτείνεται για να καλύψει τα εργατικά ατυχήματα (1884), την ανικανότητα για εργασία και τους ηλικιωμένους (1889) αλλά όχι τους άνεργους (έως το 1927). Κάθε ιατρική πράξη και θεραπεία κοστολογείται (οι περισσότεροι φορείς είναι ιδιωτικοί –νοσοκομεία, ιδιώτες γιατροί κλπ.) και καλύπτεται στο μεγαλύτερο μέρος της. Υπάρχει και η επιλογή της εξαίρεσης (“opt-out”) για τη στροφή του «χρήστη» απευθείας στον ιδιωτικό τομέα. Παρόλο που οι ιστορικοί συμφωνούν ότι ήταν μια προσπάθεια του Μπίσμαρκ να περιορίσει τους Γερμανούς Σοσιαλδημοκράτες των οποίων το «υγεία για όλους» ήταν σταθερό αίτημα, ο ασφαλιστικός νόμος του ήταν η πρώτη οργάνωση της λαϊκής πρόσβασης σε δομές υγείας.

Σχεδόν 60 χρόνια αργότερα, ο φιλελεύθερος οικονομολόγος Μπέβεριτζ, δημοσιεύει το Νοέμβρη του 1942, στην καρδιά του Β’ΠΠ την «Αναφορά Μπέβεριτζ» ή «νόμο για την κοινωνική ασφάλιση και σχετικές υπηρεσίες». Είναι η βάση για το διάσημο μέχρι σήμερα βρετανικό σύστημα υγείας. Η υγεία χρηματοδοτείται από το κράτος (όπως π.χ. η αστυνομία) μέσω της φορολογίας, η πρόσβαση εύκολη και φτηνή ή δωρεάν, με την αποκέντρωση να παίζει σημαντικό ρόλο (περιφερειακά κέντρα υγείας, γενικοί γιατροί κλπ.)

Είναι προφανές ότι η ιδέα της υγείας σε επίπεδο κοινωνίας, στην Ευρώπη της εκβιομηχάνισης, πήρε διάφορες μορφές ιστορικά, υπήρχε πριν και συνέχισε να υπάρχει και μετά την τομή του 1917. Πού έγκειται επομένως η συνεισφορά των Σοβιετικών;

Στη Σοβιετική Ένωση, πέρα από το προφανές της δωρεάν πρόσβασης και της συνολικής αναβάθμισης της ποιότητας ζωής ενός ή –καλύτερα- πολλών εξαθλιωμένων λαών, είναι η πρώτη φορά που γίνεται μια μεγάλη σύλληψη: Ο σχεδιασμός ενός μοντέρνου συστήματος υγείας δεν εξαντλείται στο σχεδιασμό της χρηματοδότησής του. Ούτε στην δωρεάν ή επ’ αμοιβή, εύκολη ή δύσκολη πρόσβαση (η «ιδιωτική» άσκηση ιατρικής δεν απαγορεύτηκε με κανένα διάταγμα στην ΕΣΣΔ…). Κι αυτό γιατί στο επίκεντρό του δεν είναι ο άνθρωπος-εργάτης και η επιδιόρθωσή του όπως στον μέχρι τότε καπιταλιστικό κόσμο. Η δημόσια υγεία και η «θεραπευτική ιατρική» απέναντι στο άτομο, διαχωρίζονται με σαφήνεια και συνδέονται ταυτόχρονα. Το σύστημα υγείας του Σεμάσκο, έχει στόχο όχι να θεραπεύσει τη νόσο του εργάτη που «χάλασε» αλλά να αναβαθμίσει την ποιότητα ζωής του. Να ανεβάσει το μέσο όρο ηλικίας, να εξαλείψει την επιδημία, να μειώσει την παιδική θνησιμότητα. Ο σχεδιασμός γίνεται με βάση τις ανάγκες, την περίοδο, τη γεωγραφία. Είναι κεντρικός, οι υγειονομικοί είναι ένα εργαζόμενο σώμα σε μια προσπάθεια για συλλογική πρόοδο όχι διαχειριστές μιας προσωπικής κρίσης. Υπό το παράδειγμα της Σοβιετικής Ένωσης, οι λαοί της Ευρώπης θα διεκδικήσουν παροχές τα χρόνια που ακολούθησαν τον 1ο και ιδίως το 2ο ΠΠ, ποιοτικές και δωρεάν υπηρεσίες υγείας, αφού η υγεία θα είναι πια στη συνείδηση του κόσμου κοινωνικό αγαθό –που έχει εφαρμοστεί στην πράξη-, υποχρέωση του κράτους και όχι δυνατότητα του ατόμου.