Αναδημοσιεύουμε το παρακάτω άρθρο, ανεξάρτητα από τυχόν επιφυλάξεις για υπεραπλουστεύσεις του συγγραφέα. Ο Stephen Gowans επιχειρεί να αντικρούσει την κυρίαρχη άποψη στη Δύση ότι οι πρώην σοβιετικοί πολίτες προτιμούν και στηρίζουν τον καπιταλισμό, πολύ περισσότερο από το σοσιαλισμό που γνώρισαν. Πολλοί από τους ισχυρισμούς του διακρίνονται από ευκολίες, αλλά σε κάθε περίπτωση είναι χρήσιμη η συγκεκριμένη τοποθέτηση, ως απόπειρα ελάχιστης απάντησης στην αντικομμουνιστική υστερία της δυτικής ιστοριογραφίας με αφορμή τα 100 χρόνια από το 1917.

Η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε στις 26 Δεκεμβρίου του 1991. Έξω από τις πρώην Δημοκρατίες της ΕΣΣΔ υπάρχει ευρέως η πίστη ότι οι Σοβιετικοί πολίτες ποθούσαν διακαώς αυτήν την εξέλιξη· ότι ο Στάλιν ήταν μισητός ως «αχρείος τύραννος»· ότι η σοσιαλιστική οικονομία της ΕΣΣΔ δεν λειτούργησε ποτέ πραγματικά· και ότι οι πολίτες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης προτιμούν τη σημερινή τους ζωή, σε καθεστώς καπιταλιστικής δημοκρατίας, από αυτό που στις πυρετώδεις ομιλίες Δυτικών δημοσιογράφων, πολιτικών και ιστορικών περιγράφεται ως η καταπιεστική, δικτατορική διακυβέρνηση ενός μονοκομματικού καθεστώτος, το οποίο διαχειριζόταν μια αρτηριοσκληρωτική, ξεπερασμένη και μη λειτουργική σοσιαλιστική οικονομία.

Καμιά από τις παραπάνω αντιλήψεις δεν είναι αληθής.

Μύθος 1ος: Η Σοβιετική Ένωση δεν είχε λαϊκή στήριξη

Στις 17 Μαρτίου 1991, εννέα μήνες πριν από την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, οι πολίτες της πήγαν στις κάλπες για να ψηφίσουν σε ένα δημοψήφισμα με το ερώτημα εάν τάσσονταν υπέρ της διατήρησης της ΕΣΣΔ.[1] Περισσότεροι από τα ¾ ψήφισαν ΝΑΙ. Πολύ μακριά από την αντίληψη που θέλει τους Σοβιετικούς να επιθυμούν τη διάλυση της ΕΣΣΔ, η συντριπτική πλειοψηφία επιθυμούσε στην πραγματικότητα τη διατήρησή της.

Μύθος 2ος: Οι Ρώσοι μισούν τον Στάλιν

Το 2009, το ρωσικό τηλεοπτικό κανάλι “Rossiya”, διεξήγαγε δημοσκόπηση επί τρεις μήνες, ρωτώντας πάνω από 50 εκατομμύρια Ρώσους ποιος ήταν, κατά την άποψή τους, ο σπουδαιότεροε Ρώσος όλων των εποχών. Ο Πρίγκηπας Αλέξανδρος Νιέφσκι, ο οποίος απέκρουσε με επιτυχία μια απόπειρα των Δυτικών να εισβάλουν στη Ρωσία κατά τον 13ο αιώνα, ήρθε στην πρώτη θέση. Στη δεύτερη θέση βρέθηκε ο Πιοτρ Στολίπιν, που υπηρέτησε ως πρωθυπουργός του Τσάρου Νικολάου Β’ και προχώρησε σε αγροτική μεταρρύθμιση. Στην τρίτη θέση, μόλις 5.500 ψήφους πίσω από τον Στολίπιν, βρέθηκε ο Ιωσήφ Στάλιν, ένας άνδρας που σηνήθως περιγράφεται από τους καθοδηγητές της κοινής γνώμης στη Δύση ως ένας αδίστακτος δικτάτορας, που έβαψε τα χέρια του με το αίμα δεκάδων εκατομμυρίων ανθρώπων.[2] Ο Στάλιν, μπορεί να διασύρεται στη Δύση, γεγονός που δεν προκαλεί έκπληξη, μιας και δεν προσπάθησε ποτέ να ευχαριστήσει τους μεγάλους και τρανούς επιχειρηματίες που κυριαρχούν στο δυτικό ιδεολογικό σύστημα, ωστόσο φαίνεται πως οι Ρώσοι έχουν διαφορετική άποψη: ότι ο ρωσικός λαός δεν επλήγη από τη διακυβέρνηση του Στάλιν, αλλά μάλλον ανυψώθηκε.  Σε ένα άρθρο του περιοδικού Foreign Affairs, στο τεύχος Μαΐου/ Ιουνίου 2004, (Flight from Freedom: What Russians Think and Want), ο αντικομμουνιστής καθηγητής Ιστορίας του Χάβαρντ, Ρίτσαρντ Πάιπς, παρέθεσε ένα γράφημα, που παρουσίαζε τις απαντήσεις Ρώσων στην ερώτηση ποιοι ήταν οι σπουδαιότεροι άνδρες και γυναίκες όλων των εποχών. Οι δημοσκόποι ρωτούσαν για ιστορικές φιγούρες προερχόμενες από οποιαδήποτε χώρα, όχι μόνο από τη Ρωσία. Ο Στάλιν ήρθε 4ος, πίσω από τον Μεγάλο Πέτρο, τον Λένιν και τον Πούσκιν, γεγονός που εκνεύρισε πολύ τον Πάιπς. [3]

Μύθος 3ος: Ο Σοβιετικός σοσιαλισμός δεν λειτούργησε ποτέ.

Εάν κάτι τέτοιο ίσχυε, τότε κατ’αναλογία ο καπιταλισμός είναι μια αδιαμφισβήτητη αποτυχία. Από την ίδρυσή του, το 1928, μέχρι το ξήλωμά του,το 1989, ο σοβιετικός σοσιαλισμός, εκτός από την εξαιρετική περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, δεν βυθίστηκε ποτέ σε οικονομική ύφεση ούτε απέτυχε να διασφαλίσει πλήρη εργασία για όλους. [4] Ποια καπιταλιστική οικονομία έχει ποτέ γνωρίσει αδιάκοπη ανάπτυξη, χωρίς να περάσει σε περίοδο ύφεσης, εξασφαλίζοντας παράλληλα εργασία για όλους, για ένα χρονικό διάστημα 56 χρόνων (το χρονικό διάστημα κατά το οποίο η σοβιετική οικονομία ήταν σοσιαλιστική και η χώρα δεν βρισκόταν σε πόλεμο, 1928-1941 και 1946-1989);

Επιπροσθέτως, η σοβιετική οικονομία γνώρισε υψηλότερο ρυθμό ανάπτυξης από τις καπιταλιστικές οικονομίες που βρίσκονταν στο ίδιο επίπεδο με αυτήν όταν ο Στάλιν εισηγήθηκε το πρώτο Πενταετές Πλάνο το 1928 – υψηλότερο ρυθμό ανάπτυξης κι από αυτόν που είχαν οι ΗΠΑ κατά τα περισσότερα χρόνια ύπαρξης του σοσιαλιστικού συστήματος. [5] Βέβαια, η Σοβιετική οικονομία ποτέ δεν έφτασε ή δεν ξεπέρασε τις ανεπτυγμένες βιομηχανικές οικονομίες του καπιταλιστικού πυρήνα, αλλά ξεκίνησε τον αγώνα από πολύ πρότερο σημείο: δεν βοηθήθηκε, σε αντίθεση με τις δυτικές χώρες, από αιώνες δουλείας, καταλήστευσης των αποικιών και οικονομικού ιμπεριαλισμού· και υπήρξε αδιάκοπα στόχος κάθε απόπειρας δολιοφθοράς εκ μέρους της Δύσης και ιδιαίτερα των ΗΠΑ. Ιδιαίτερα βλαπτική για την Σοβιετική οικονομική ανάπτυξη υπήρξε η αναγκαιότητα εκτροπής πρώτων υλών και ανθρώπινου δυναμικού από τον τομέα της παραγωγής αγαθών προς όφελος των πολιτών προς τον τομέα της στρατιωτικής παραγωγής, προκειμένου να ανταποκριθεί στην στρατιωτική πίεση της Δύσης. Ο Ψυχρός Πόλεμος και ο εξοπλιστικός ανταγωνισμός, που ενέπλεξε τη Σοβιετική Ένωση σε μάχες ενάντια σε ισχυρότερους αντιπάλους, ήταν αυτός που εμπόδισε τη σοβιετική οικονομία να ξεπεράσει τις ανεπτυγμένες βιομηχανικές οικονομίες της καπιταλιστικής Δύσης, όχι η κρατική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και ο κεντρικός σχεδιασμός της. [6] Κι όμως, παρά τις ακούραστες προσπάθειες της Δύσης να την παραλύσουν, η σοβιετική σοσιαλιστική οικονομία παρήγαγε θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης καθόλη την διάρκεια της μη εμπόλεμης ύπαρξής της, παρέχοντας μια ορισμένη υλική ασφάλεια σε όλους τους πολίτες. Ποια καπιταλιστική οικονομία μπορεί να επιδείξει μια ισάξια επιτυχία;

Μύθος 4ος: Τώρα που τον έχουν βιώσει, οι πολίτες της πρών Σοβιετικής Ένωσης προτιμούν τον καπιταλισμό.

Αντιθέτως, προτιμούν τον κρατικό σχεδιασμό του σοβιετικού συστήματος, δηλαδή τον σοσιαλισμό. Ερωτώμενοι σε πρόσφατη δημοσκόπηση ποιο κοινωνικοοικονομικό σύστημα προκρίνουν, οι Ρώσοι απάντησαν [7]:

Κρατικό σχεδιασμό και αναδιανεμητικό σύστημα, 58%

Ατομική ιδιοκτησία και αναδιανεμητικό σύστημα, 28%

ΔΞ/ΔΑ, 14%

Σύνολο: 100%

Ο Πάιπς παραθέτει ένα γράφημα σύμφωνα με το οποίο το 72% των Ρώσων πολιτών δηλώνουν ότι «επιθυμούν τον περιορισμό της ιδιωτικής οικονομικής πρωτοβουλίας». [8]

Μύθος 5ος: 22 Χρόνια μετά, οι πολίτες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης θεωρούν την πτώση της περισσότερο ευεργετική παρά επιβλαβή

Και πάλι λάθος. Σύμφωνα με γκάλοπ που δημοσιεύτηκε πρόσφατα, για κάθε έναν πολίτη από τις 11 πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες,- συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας, της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας-, που πιστεύει ότι ο χωρισμός από την ΕΣΣΔ ωφέλησε τη χώρα του, υπάρχουν 2 πολίτες που εκτιμούν ότι την έβλαψε. Και τα αποτελέσματα τείνουν πολύ περισσότερο προς την γνώμη ότι η διάσπαση της ΕΣΣΔ ήταν βλαπτική στις ηλικίες 45+, δηλαδή στους ανθρώπους που γνώρισαν καλύτερα από τον καθένα το σοβιετικό σύστημα. [9]

Σύμφωνα με ένα ακόμη γράφημα που παραθέτει ο Πάιπς, τα ¾ των Ρώσων λυπούνται για την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης [10]– κάτι που μετά δυσκολίας θα πίστευε κανείς για ανθρώπους που φέρονται να απελευθερώθηκαν από ένα υποτιθέμενο καταπιεστικό καθεστώς και μια δήθεν «αρθριτική», δυσκίνητη οικονομία.

Μύθος 6ος: Οι πολίτες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης σήμερα ζουν καλύτερα

Για να είμαστε ακριβείς, κάποιοι ζουν καλύτερα. Ισχύει όμως κάτι τέτοιο για την πλειοψηφία; Δεδομένου ότι οι περισσότεροι προτιμούν το προηγούμενο, σοσιαλιστικό σύστημα από ότι το παρόν καπιταλιστικό και πιστεύουν ότι η διάσπαση της ΕΣΣΔ έφερε περισσότερα δεινά παρά θετικά, θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ότι οι περισσότεροι δεν ζουν καλύτερα – ή ότι τουλάχιστον δεν βλέπουν κάτι τέτοιο να συμβαίνει. Η παραπάνω άποψη επιβεβαιώνεται, όσον αφορά τουλάχιστον το προσδόκιμο ζωής. Σε μια εργασία τους στο έγκυρο βρετανικό ιατρικό περιοδικό “The Lancet”, ο κοινωνιολόγος David Stuckler και ο ιατρικός ερευνητής Martin McKee, αποδεικνύουν ότι η μετάβαση στον καπιταλισμό στην πρώην ΕΣΣΔ προκάλεσε μια απότομη πτώση του προσδοκίμου ζωής και ότι «μόνο λίγο περισσότερες από τις μισές πρώην κομμουνιστικές χώρες έχουν ανακτήσει το προσδόκιμο ζωής που είχαν πριν από την μετάβαση». Παραδείγματος χάριν, το 1985 , υπό κομμουνιστικό καθεστώς, το προσδόκιμο ζωής των ανδρών στη Ρωσία ήταν 67 έτη. Το 2007 ήταν λιγότερο από 60 έτη. Το προσδόκιμο ζωής μειώθηκε κατά 5 έτη στην τριετία 1991-1994. [11] Η μετάβαση στον καπιταλισμό είχε, λοιπόν, ως αποτέλεσμα αμέτρητους πρόωρους θανάτους – και συνεχίζει ως σήμερα να έχει ως αποτέλεσμα ένα υψηλότερο ποσοστό θνησιμότητας από αυτό που πιθανότατα θα υπήρχε υπό το (πιο ανθρώπινο) σοσιαλιστικό σύστημα. ( Το 1986, μία έρευνα των Shirley Ciresto και Howard Waitzkin, στηριζόμενη σε στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι σοσιαλιστικές οικονομίες του Σοβιετικού μπλοκ πετύχαιναν καλύτερα αποτελέσματα σε μετρήσεις της φυσικής ποιότητας της ζωής, που περιελάμβαναν το προσδόκιμο ζωής, την βρεφική θνησιμότητα και την ημερίσια θερμιδική πρόσληψη, συγκριτικά με καπιταλιστικές οικονομίες ίδιου επιπέδου οικονομικής ανάπτυξης καθώς και με καπιταλιστικές οικονομίες υψηλότερου επιπέδου). [12]

Αναφορικά με την μετάβαση από ένα μονοκομματικό καθεστώς σε μια πολυκομματική δημοκρατία, ο Pipes παραπέμπει σε ένα γράφημα που καταδεικνύει ότι οι Ρώσοι θεωρούν τη δημοκρατία αυτού του είδους μια απάτη. Περισσότεροι από τα ¾ των πολιτών πιστεύουν ότι «η δημοκρατία είναι το προσωπείο μιας κυβέρνησης που ελέγχεται από κλίκες πλουσίων και ισχυρών». [13] Ποιος μπορεί να πει ότι οι Ρώσοι δεν είναι οξυδερκείς;

Μύθος 7ος: Εάν οι πολίτες στην πρώην Σοβιετική Ένωση επιθυμούσαν επιστροφή στο σοσιαλισμό, θα ψήφιζαν προς αυτήν την κατεύθυνση.

Μακάρι να ήταν τόσο απλά τα πράγματα. Τα καπιταλιστικά συστήματα είναι δομημένα ώστε να παρέχουν την δημόσια πολιτική που εξυπηρετεί τους καπιταλιστές, όχι τα λαϊκά συμφέροντα, εφόσον αυτά εναντιώνονται στα καπιταλιστικά συμφέροντα. Πέρα από το Obamacare, οι ΗΠΑ δεν διαθέτουν ένα σύστημα πλήρους, δημόσιας ασφάλισης υγείας. Γιατί συμβαίνει αυτό; Σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, οι περισσότεροι Αμερικανοί επιθυμούν ένα τέτοιο σύστημα. Γιατί, λοιπόν, δεν ψηφίζουν προς μια τέτοια κατεύθυνση; Η απάντηση, φυσικά, είναι ότι υπάρχουν ισχυρά καπιταλιστικά συμφέροντα, προτίστως αυτά των ιδιωτικών εταιριών ασφάλισης, που έχουν αξιοποιήσει τον πλούτο και τις διασυνδέσεις τους προκειμένου να εμποδίσουν μια δημόσια πολιτική που θα μετρίαζε τα κέρδη τους.

Ένα λαϊκό αίτημα δεν ικανοποιείται πάντοτε, ούτε καν συχνά, σε κοινωνίες όπου αυτοί που έχουν την οικονομία στα χέρια τους μπορούν να χρησιμοποιήσουν τον πλούτο και τις διασυνδέσεις τους, προκειμένου να επικρατήσουν στο πολιτικό σύστημα και να κερδίσουν στον αγώνα ανάμεσα στα συμφέροντα της δικής τους ελίτ και της κοινωνικής πλειοψηφίας. Όπως γράφει ο Michael Parenti, ο Καπιταλισμός δεν είναι ένα απλό οικονομικό σύστημα, αλλά μια ολόκληρη κοινωνική τάξη πραγμάτων. Όταν επικρατήσει, δεν μπορεί να εξαλειφθεί διά της εκλογής σοσιαλιστών ή κομμουνιστών. Αυτοί μπορεί να καταλάβουν τον κυβερνητικό θώκο, όμως ο εθνικός πλούτος, οι βασικές σχέσεις ιδιοκτησίας, το συνταγματικό δίκαιο, το οικονομικό σύστημα, η διάρθρωση του δημόσιου χρέους, καθώς και τα εθνικά μέσα ενημέρωσης, οι δυνάμεις καταστολής και γενικά οι κρατικοί θεσμοί έχουν όλοι αναδιαρθωθεί κατά βάση σε καπιταλιστική κατεύθυνση. [14]

Μια επιστροφή της Ρωσίας προς τον σοσιαλισμό είναι πιθανότερο να προκύψει με τον τρόπο που ήρθε την πρώτη φορά, μέσα από μια επανάσταση, όχι από εκλογές – και οι επαναστάσεις δεν γίνονται επειδή απλά οι άνθρωποι προτιμούν ένα καλύτερο σύστημα από αυτό στο οποίο ζουν. Οι επαναστάσεις ξεσπούν όταν η ζωή δεν μπορεί πια να συνεχιστεί με τον παλιό τρόπο- και οι Ρώσοι δεν έχουν φτάσει ακόμη στο σημείο που η ζωή τους, όπως τη ζουν σήμερα, να μην αντέχεται πια.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει μία δημοσκόπηση του 2003, στην οποία οι Ρώσοι ερωτήθηκαν πως θα αντιδρούσαν εάν οι κομμουνιστές καταλάμβαν την εξουσία. Το ¼ σχεδόν θα υποστήριζε το νέο καθεστώς, 1 στους 5 θα συνεργαζόταν μαζί του, το 27% θα το αποδεχόταν, το 16% θα μετανάστευε, ενώ το μόνο το 10% θα αντιστεκόταν ενεργά σε αυτό.  Με άλλα λόγια, για κάθε έναν Ρώσο που θα δρούσε ενάντια στην ανάληψη της εξουσίας από τους κομμουνιστές, θα υπήρχαν 4 που θα στήριζαν ή θα συνεργάζονταν με τη νέα κυβέρνηση και 3 που θα την αποδέχονταν [15] – στοιχείο μη αναμενόμενο εάν κανείς πιστεύει ότι οι Ρώσοι είναι ευτυχείς που ξέφυγαν από αυτό που μας περιγράφεται ως το μαρτύριο μιας κομμουνιστικής διακυβέρνησης.

Συνεπώς, οι άνθρωποι που γνώρισαν την ΕΣΣΔ από πρώτο χέρι λυπούνται για την κατάρρευσή της (όχι όμως οι δυτικοί δημοσιογράφοι, πολιτικοί και ιστορικοί που γνώρισαν τον σοβιετικό σοσιαλισμό μόνο υπό το πρίσμα της καπιταλιστικής τους ιδεολογίας). Σήμερα που έχουν ζήσει πάνω από δύο δεκαετίες πολυκομματικής δημοκρατίας, ιδιωτικών επιχειρήσεων και οικονομίας της αγοράς, οι Ρώσοι δεν πιστέυουν ότι οι θεσμοί αυτοί είναι τόσο θαυμαστοί όσο τους παρουσιάζουν οι πολιτικοί και τα ΜΜΕ της Δύσης. Η πλειοψηφία των Ρώσων θα προτιμούσε μια επιστροφή στο σοβιετικό σύστημα κρατικού σχεδιασμού της οικονομίας, δηλαδή στο σοσιαλισμό.

Παρόλα αυτά, αυτή η πραγματικότητα αποκρύπτεται πίσω από μια χιονοθύελλα προπαγάνδας, που κορυφώνεται σε ένταση κάθε χρόνο στην επέτειο της κατάρρευσης της ΕΣΣΔ. Θα πρέπει δήθεν να πιστέψουμε ότι εκεί που εφαρμόστηκε, ο σοσιαλισμός γνώρισε τη λαϊκή απαξίωση και απέτυχε να μετρήσει αποτελέσματα – παρά το γεγονός ότι αυτοί οι ισχυρισμοί είναι ψευδείς.

Φυσικά, η ηγεμονία των αντισοβιετικών απόψεων στον πυρήνα των καπιταλιστικών χωρών δεν προκαλεί έκπληξη. Η Σοβιετική Ένωση λοιδορείται από τους πάντες στη Δύση: από τους τροτσκιστές, επειδή η ΕΣΣΔ οικοδομήθηκε υπό την ηγεσία του Στάλιν (κι όχι του Τρότσκι)· από τους σοσιαλδημοκράτες, επειδή οι Σοβιετικοί ακολούθησαν τον επαναστατικό δρόμο και απέρριψαν την καπιταλιστική οδό· από τους καπιταλιστές, για προφανείς λόγους· από τα ΜΜΕ (που είναι ιδιοκτησία των καπιταλιστών) και από τα πανεπιστήμια (των οποίων τα προγράμματα σπουδών, ο ιδεολογικός προσανατολισμός και η πολιτική και οικονομική έρευνα επηρεάζεται έντονα από τους καπιταλιστές).

Στην επέτειο, λοιπόν, της πτώσης της ΕΣΣΔ δεν θα πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη η απόπειρα των πολιτικών εχθρών του σοσιαλισμού να παρουσιάσουν μια εικόνα της Σοβιετικής Ένωσης που δεν ανταποκρίνεται στην εμπειρία όσων πραγματικά την έζησαν, ούτε στα αληθινά επιτεύγματα μιας σοσιαλιστικής οικονομίας και τις πραγματικές επιθυμίες όσων στερήθηκαν τα παραπάνω.

Παραπομπές:

  1. ”Referendum on the preservation of the USSR,” RIA Novosti, 2001, http://en.ria.ru/infographics/20110313/162959645.html
  2. Guy Gavriel Kay, “The greatest Russians of all time?” The Globe and Mail (Toronto), January 10, 2009.
  3. Richard Pipes, “Flight from Freedom: What Russians Think and Want,” Foreign Affairs, May/June 2004.
  4. Robert C. Allen. Farm to Factory: A Reinterpretation of the Soviet Industrial Revolution, Princeton University Press, 2003. David Kotz and Fred Weir. Revolution From Above: The Demise of the Soviet System, Routledge, 1997.
  5. Allen; Kotz and Weir.
  6. Stephen Gowans, “Do Publicly Owned, Planned Economies Work?” what’s left, December 21, 2012.
  7. “Russia Nw”, in The Washington Post, March 25, 2009.
  8. Pipes.
  9. NeliEspova and Julie Ray, “Former Soviet countries see more harm from breakup,” Gallup, December 19, 2013, http://www.gallup.com/poll/166538/former-soviet-countries-harm-breakup.aspx
  10. Pipes.
  11. Judy Dempsey, “Study looks at mortality in post-Soviet era,” The New York Times, January 16, 2009.
  12. Shirley Ceresto and Howard Waitzkin, “Economic development, political-economic system, and the physical quality of life”, American Journal of Public Health, June 1986, Vol. 76, No. 6.
  13. Pipes.
  14. Michael Parenti, Blackshirts& Reds: Rational Fascism and the Overthrow of Communism, City Light Books, 1997, p. 119.
  15. Pipes.

Μετάφραση Ειρήνη Τσαλουχίδη

Πηγή: https://gowans.wordpress.com/2013/12/23/seven-myths-about-the-ussr/