Ο «πολεμικός κομμουνισμός» αρχίζει το καλοκαίρι του 1918, με το ξέσπασμα της αντεπανάστασης και της ξένης ένοπλης επέμβασης (Άγγλων – Γάλλων – Γιαπωνέζων, κ.ά.), με στόχο την κατάπνιξη της εξουσίας των Σοβιέτ. Η νεαρή σοβιετική εξουσία βρίσκεται υπό πολιορκία εντός και εκτός συνόρων. Ο Λένιν χαρακτήρισε τον «πολεμικό κομμουνισμό» ως «στρατιωτικο-πολιτική συμμαχία του προλεταριάτου και της αγροτιάς», με την έννοια ότι το σοβιετικό κράτος εξασφάλισε τη γη στους αγρότες και οι αγρότες έδιναν μέρος από το αναγκαίο προϊόν για τη διατήρηση της γης τους, για να μη γυρίσουν στο παλιό καθεστώς των τσιφλικάδων.

Κάποια γεγονότα και στοιχεία και ένα ορισμένο πλαίσιο της περιόδου.

Στις 15 Δεκεμβρίου του 1917 γίνεται το συνέδριο των Σοβιέτ αγροτών βουλευτών. Ο Λένιν προσπαθεί να συμμαχήσει με τους αριστερούς εσέρους που είναι πλειοψηφία στο συνέδριο. Ζητάει το λόγο αλλά του αρνούνται να μιλήσει ως πρόεδρος της κυβέρνησης, παρά μόνο ως ηγέτης των μπολσεβίκων. Οι εσέροι ζητούν επιπλέον συγχώνευση σοβιέτ αγροτών-εργατών-στρατιωτών και άρα πρακτικά ανατροπή της ενισχυμένης εκπροσώπησης της εργατικής τάξης. Ζητάνε τέλος επίτροπους στην κυβέρνηση. Τον ίδιο μήνα απαγορεύεται η δράση των δεξιών κομμάτων (Καντέτοι).

Αρχές του 1918 ο στρατηγός Καλεντίν οργανώνει στρατιωτικές εξεγέρσεις στο Νότο. Σχηματίζονται αντιμπολσεβίκικες κυβερνήσεις σε Καύκασο, Αρμενία, Γεωργία, Αζεμπαϊρτζάν. Η Φινλανδία κηρύσσει ανεξαρτησία. Η κυβέρνηση των Σοβιέτ είναι υπό περικύκλωση. Καντέ, Εσέροι, Μενσεβίκοι δημιουργούν την «Ένωση για την αναγέννηση της Ρωσίας» στηρίζοντας τις στρατιωτικές εξεγέρσεις των στρατηγών αλλά και σε συννενόηση με τις δυνάμεις της Ανταντ.

Αρχές Μάρτη υπογράφεται η συνθήκη ειρήνης Μπρεστ Λιτόφσκ μετά από 3 μήνες διαπραγματεύσεις τόσο με τους Γερμανούς όσο και με απανωτές συνεδριάσεις και ψηφοφορίες στο κόμμα. Η συνθήκη είναι ταπεινωτική, με παραχωρήσεις εδαφών. Στην  τελική ψηφοφορία στην ΚΕΕ των σοβιέτ η απόφαση παίρνεται με 115 υπέρ τη ειρήνης, 85 κατά, 25 αποχές. Η συνέχιση του πολέμου και οι αντιθέσεις μεταξύ των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων αποτρέπει στο διάστημα αυτό μια τελική επίθεση προς το νεαρό σοβιετικό κράτος. Ταυτόχρονα οι εκτιμήσεις για γρήγορη εξάπλωση της επανάστασης στη Γερμανία δεν επιβεβαιώθηκαν, αν και η παρουσία του επαναστατικού κίνηματος εκεί έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις αναστολές της Γερμανίας για μια τελική επίθεση ενάντια στον αποδιοργανωμένο στρατό της νεαρής σοβιετικής κυβέρνησης. Με τη συνθήκη αυτή η νεαρή εξουσία παίρνει μια σημαντική ανάπαυλα για την αντιμετώπιση του εσωτερικού μετώπου.

Τον Απρίλη του 1918 Άγγλοι και Γιαπωνέζοι αποβιβάζονται στο Βλαδιβοστόκ ενώ οι Αγγλογάλλοι στη Β. Ρωσία. Ο Κερένσκι με 60.000 Τσεχοσλοβάκους επιτίθεται επίσης. Στην αντιπαράθεση τους Γερμανοί-Γάλλοι-Άγγλοι (ο πόλεμος συνεχιζεται) κατακτούν εδάφη της Σιβηρίας, της Ουκρανίας, τα Βαλτικά κράτη κ.α. Αναρχικοί στη Μόσχα και τάγματα του Μάχνο στην Ουκρανία οργανώνουν εξεγέρσεις.

Τον Ιούλη του 1918 αρχίζει το 5ο συνέδριο των Σοβιέτ. Στους 800 αντιπροσώπους οι αριστεροί εσέροι είναι 300. Εγκαταλείπουν την αίθουσα και καταγγέλλουν. Μετά από δύο μέρες δολοφονούν στη Μοσχα το Γερμανό πρέσβη για να προκαλέσουν Ρωσο-Γερμανική διένεξη. Συλλαμβάνουν ηγέτες των μπολσεβίκων (Ντσερζίνσκι). Η συμμαχία μπολσεβίκων-αριστερών εσέρων λαμβάνει τέλος και έκτοτε οι μπολσεβίκοι θα κυβερνούν μόνοι.

Στις 30 Αυγούστου ο Λένιν δέχεται δύο σφαίρες από όπλο δεξιού εσέρου. Την ίδια μέρα ένας άλλος εσέρος δολοφονεί τον Ουρίτσκι, ηγετικό στέλεχος των μπολσεβίκων, μέλος της ΚΕ, επικεφαλής της Τσεκά Πετρούπολης.

Στις 31 Αυγούστου η Κρασνάια Γκαζέτα γράφει: « Είναι καιρός να αρχίσουμε και εμείς… αυτοί δε δείχνουν κανέναν οίκτο, ας είμαστε και εμείς χωρίς οίκτο». Ο εμφύλιος πόλεμος για την υπεράσπιση ή την ανατροπή της επανάστασης είναι φανερό ότι θα διεξαχθεί με σκληρότητα.

Σιγά σιγά ο κόκκινος στρατός αποκτάει διάρθρωση, μαζικότητα, δομή για να υπερασπιστεί την επανάσταση. Όμως δεν αρκούν μόνο οι στρατιωτικοί όροι. Μάρτη του 1919 ιδρύεται η Κομμουνιστική Διεθνής. Παρολά αυτά η επανάσταση στην Ευρώπη δε γίνεται κατορθωτό να επικρατήσει. Γενικά όμως παίζει σημαντικό ρόλο στην υπεράσπιση της νεαρής σοβιετικής εξουσίας ως το αντίπαλο δέος στο εσωτερικό των επιτιθέμενων χωρών. Όπως ρόλο παίζει και η «αναγκαστική» συμμαχία των αγροτών με το νεαρό καθεστώς. Αρχές του 1921 ο εμφύλιος πόλεμος έχει λήξει με την αντίδραση ηττημένη, ενώ το ίδιο διάστημα λήγουν και οι εχθροπραξίες στη μεθόριο της Ρωσίας είτε με παραχώρηση εδαφών (Πολωνία) είτε με επιτυχίες του Κόκκινου Στρατού (Ουκρανία), είτε με ανακήρυξη ανεξάρτητων κρατών (Βαλτικές χώρες).

Το βασικό γνώρισμα του πολεμικού κομμουνισμού στον αγροτικό τομέα, ήταν η εφαρμογή του συ­στήματος «ολοκληρωτικής επίταξης». Ένα πολύ σκληρό μέτρο που προκαλεί σποραδικές αγροτικές εξεγέρσεις. Οι αγρότες δυσανασχετούν με τους μπολσεβίκους και τα μέτρα επίταξης αλλά δε θέλουν με τίποτα να γυρίσουν πίσω στο καθεστώς που υποστηρίζουν οι Λευκοί. Γι’ αυτό και δεν προχωρούν σε μια γενικευμένη αντίσταση.

Στον τομέα της βιομηχανίας, ο πολεμικός κομμουνισμός πήρε το χαρακτήρα της πλήρους εθνικοποίησης των μεγάλων και μικρών βιομηχανικών επιχειρήσεων, παραμερίζοντας την ως τότε πολιτική του εργατικού ελέγχου της παραγωγής και διανομής. Το δίλημμα που τέθηκε ήταν, είτε όλη η βιομηχανία θα γίνει το οπλοστάσιο της επανάστασης, τροφοδοτόντας με προϊόντα το μέτωπο, είτε η αποδιοργάνωση θα χρησιμοποιηθεί από την αντεπανάσταση για συντριβή των σοβιέτ.

Επιβλήθηκε τέλος η υποχρεωτική εργασία, για την κινητοποίηση εργασιακών εφεδρειών για τις ανάγκες του μετώπου, ενώ από την άλλη καταργήθηκε το εμπόριο και επεβλήθη η κατανομή των αγαθών σύμφωνα με δελτίο. Το μέτρο είχε στόχο να πλήξει τους κερδοσκόπους, αλλά και να συγκεντρώσει διάφορα είδη για τις ανάγκες του πολέμου.

Παρόλα αυτά οι κοινωνικές υπηρεσίες, νερό, φως, κ.ά., παρέχονταν δωρεάν – έστω και σε αυτές τις συνθήκες.

Συνοπτικά η πολιτική του πολεμικού κομμουνισμού ήταν μια βίαιη προσωρινή πολιτική, με σκοπό την υπεράσπιση της επανάστασης από τους εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς. Για τους μπολσεβίκους ήταν σαφές ότι ο παραμικρός δισταγμός ισοδυναμεί με επανάληψη της τραγωδίας της Παρισινής Κομμούνας, κατά τον προηγούμενο αιώνα.